Οι Δρούζοι του Βελιγραδίου, Ραμπίε Τζαμπίρ

Μια σύγχρονη Οδύσσεια εξιστορεί ο σπουδαίος Λιβανέζος συγγραφέας, για την ακρίβεια μια Οδύσσεια του 19^ου αιώνα, εφόσον  μάς ζωντανεύει τις περιπέτειες και τα «πάθη»  ενός… αυγοπώλη της Δαμασκού, που εν έτει 1860  βρέθηκε αιφνίδια από τη Δαμασκό στις φυλακές του Βελιγραδίου (όλη η περιοχή από Δαμασκό ως Βελιγράδι κλπ ήταν εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας) και νοσταλγεί την επιστροφή στην πατρίδα, όπου η γυναίκα του και η μικρή του κόρη τον περιμένουν (από ένα σημείο και μετά τον θεωρούν εξαφανισμένο). Το μυθιστόρημα χαρακτηρίζεται «ιστορικό», με την έννοια ότι μας μεταφέρει την -φανταστική- ιστορία (όπου δρουν φανταστικά πρόσωπα), μέσα σ’ ένα πλαίσιο ιστορικό, εφόσον τα γεγονότα της εξέγερσης, των διωγμών των Δρούζων, οι συνθήκες κράτησης στις διάφορες φυλακές κλπ είναι  πραγματικά.

Η γραφή του Τζαμίρ είναι πολύ παραστατική, χωρίς εκτεταμένες περιγραφές συναισθημάτων (κι εδώ ίσως ο εθισμένος σε ψυχογραφίες δυτικός αναγνώστης θα ξενιστεί), αλλά ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας μια εποχή και μια κοινωνία πολύ διαφορετική από τη σημερινή, με διαφορετικό είδος… βίας.  Γιατί, μπορούμε βέβαια να φανταστούμε τι σήμαινε μπουντρούμι και φυλακή στο οθωμανικό κράτος στην τότε πανσπερμία φυλών, σε μια κοινωνία που σπαρασσόταν από συγκρούσεις και έριδες (δυστυχώς φαίνεται να μην έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα). Οι θρησκευτικές διαφορές γίνονται αφορμή για ταξικές διακρίσεις, ενώ ο διαφορετικός ρόλος του κράτους διαμορφώνει τις κοινωνικές σχέσεις με βάση το κοινωνικό κύρος. Σεΐχηδες, πασάδες αλλά και… παλλακίδες φαίνεται να ορίζουν αυθαίρετα τις τύχες των υποτελών/φυλακισμένων στην περίπτωσή μας, ενώ διωγμοί και εμφύλιοι εκμηδενίζουν την ανθρώπινη προσωπικότητα που χάνει κάθε υπόσταση και κάθε δικαίωμα. Ο άνθρωπος, μ’ ένα φύσημα του αγέρα χάνει οικογένεια, φίλους, πατρίδα, σωματική ακεραιότητα και αξιοπρέπεια.

Οι Δρούζοι ήταν (και εξακολουθεί να είναι, ελαφρώς αποδεκατισμένη) θρησκευτική εθνότητα της Μέσης Ανατολής, μονοθεϊστές (κράμα Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, Ισλάμ, Ινδουισμού και Βουδισμού (!)), αραβόφωνοι, που θεωρούν μάλιστα προφήτες τον Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη(!). Την εποχή εκείνη είχαν έντονη παρουσία στην οθωμανική αυτοκρατορία. Μετά από διωγμούς απέκτησαν προνόμια που τους επέτρεψαν να ζουν ως τσιφλικάδες, καταπιέζοντας τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Στον εμφύλιο του 1860 ανάμεσα σε Μαρωνίτες χριστιανούς -που εξεγέρθηκαν λόγω υψηλής φορολογίας- και Δρούζους (των οποίων το μέρος πήραν και Τούρκοι), οι Δρούζοι έκαναν δυσανάλογες βιαιοπραγίες (σφάγιασαν 20000 Μαρωνίτες και έκαψαν 380 χριστιανικά χωριά), με αποτέλεσμα να αντιδράσουν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις. Οι φταίχτες για τα φρικτά εγκλήματα προκηρύχτηκαν και συλλαμβάνονταν για να καταλήξουν στα μπουντρούμια του Βελιγραδίου.

Εδώ αρχίζει και η περιπετειώδης ιστορία του αθώου χριστιανού αυγοπώλη Χάνα Γιακούμπ, που από «λάθος» συνελήφθη στη θέση του Σουλεϊμάν, ενός από τους πέντε γιους του Δρούζου σεΐχη Γαφάρ. Για την ακρίβεια, ο Τούρκος Μουσαφά πασά έκανε χάρη στον σεΐχη να χαρίσει τη ζωή σ’ έναν απ’ τους πέντε (εδώ θα μπορούσε ο συγγραφέας να μιλήσει για την ψυχική σύγκρουση του πατέρα να επιλέξει ανάμεσα στα παιδιά του, αλά «Εκλογή της Σόφι», αλλά ο Τζαμπίρ δεν δίνει ψυχογραφική διάσταση στο βιβλίο του), αλλά η μοιραία σύμπτωση ήταν ότι ο Γιακούμπ έτυχε να περνάει από το σημείο όπου συγκεντρώθηκαν οι κατάδικοι…

Ο ήρωάς μας βρίσκεται ξαφνικά κι απροετοίμαστος σ’ ένα κελλί, χωρίς να ξέρει το πώς και το γιατί, εν μέσω…  Δρούζων, δηλαδή «εχθρών» συγκρατούμενων. Οι σκληρές συνθήκες βέβαια εξομοιώνουν τους ανθρώπους κι έτσι γρήγορα ο σιωπηλός  Γιακούμπ δένεται συναισθηματικά με τους Δρούζους «αδερφούς» του και πονεί μαζί τους όταν κι εκείνοι κακοπαθαίνουν. 

Δώδεκα χρόνια απίστευτων στερήσεων περνούν, από μπουντρούμι σε μπουντρούμι (ακρόπολη Βελιγραδίου, σύνορα με Σερβία κατά την επίθεση της Σερβίας στο Βελιγράδι, Βοσνία, Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Ιστανμπούλ), από φυλακή σε φυλακή κι από καταναγκαστικό έργο σε καταναγκαστικό έργο (σε τείχη, οχυρά, δρόμους κ.α.), ενώ οι κρατούμενοι δοκιμάζονται σε σκληρή απομόνωση, αρρώστιες, πείνα, δίψα, εξάντληση, ακρωτηριασμούς κ.α. Πολλές φορές άστραψε η ελπίδα της απελευθέρωσης, αλλά πολλές φορές ο Χάνα Γιακούμπ έφτασε και στα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου∙ κι αν εκείνος κατάφερε να φτάσει μέχρι τέλους πολλοί σύντροφοι έχασαν τη μάχη με τη ζωή, βυθίζοντας τους επιζήσαντες σε βαθύτερη μελαγχολία. 

Οι συναισθηματικές μεταπτώσεις αποδίδονται στις περισσότερες περιπτώσεις με περιγραφή σωματικών αντιδράσεων (π.χ. «πάγωσε από φόβο», «ίδρωσε», «δεν μιλούσε για πολύ καιρό» κλπ) κι όχι με αναλυτικές περιγραφές, ενδοσκοπήσεις και αναλύσεις. Άλλωστε, η σωματική βία δεν δίνει περιθώριο για ενδοσκοπήσεις.

Η ίδια λιτότητα υπάρχει και στο ιδεολογικό επίπεδο: ενώ υπονοούνται και υποβάλλονται οι αρχές της ισοτιμίας, της αποδοχής της διαφορετικότητας κλπ κλπ (π.χ. ο ήρωας γίνεται φίλος με τους κοινωνικούς εχθρούς του) και προβάλλεται η αξία της ανθρωπιάς, δεν υπάρχουν από μέρου του -παντογνώστη- συγγραφέα σχολιασμοί και υπογραμμίσεις. Η αφήγηση είναι απλή, έχει την απλότητα του προφορικού αφηγητή.

Χριστίνα Παπαγγελή