Παρασκευή, Μαΐου 01, 2009

906 λέξεις για τον Επιτάφιο του Γιάννη Ρίτσου

Για τον Επιτάφιο είναι δύσκολο να γράψει κανείς. Δύσκολο, γιατί πρόκειται για το πένθος και κανείς δε μπορεί να καθορίσει τη σχέση του άλλου με αυτό το οριακό συναίσθημα. Ο Ρίτσος μοιρολόγησε με τρόπο απόλυτα βιωματικό και μας έδωσε μοναδικούς στίχους συναίσθησης. Εικόνες μιας ζωής που χάθηκε ή καλύτερα που δεν πρόλαβε να βιωθεί χορταστικά. Τα συνεχή ερωτηματικά στους στίχους θέτουν ζητήματα για το θάνατο, για την αδικία, για τη στέρηση, για τον καημό, για τη θλίψη, για τον πόνο. Κυριαρχεί το παράπονο για την απώλεια του αγαπημένου γιου και οι συγκινήσεις κορυφώνονται, εναλλάσσονται με το χρόνο των ρημάτων να δίνει τη δική του ποιητική έκφραση στο χρόνο της ζωής. Το παρόν της οδύνης, το παρελθόν της ζωής και το μέλλον της απώλειας. Οι εικόνες είναι καθημερινές, από τη ζωή του απλού ανθρώπου της δουλειάς, από τη φύση στην πιο «ταπεινή» έκφρασή της, από όλα αυτά τα πεζά πράγματα που δε δίνουμε σημασία και που δύσκολα γίνονται ποίηση. Τυχαία ανθολογώ ένα δίστιχο από κάθε ένα ποίημα του Επιτάφιου.

1. Πουλί μου εσύ που μούφερνες νεράκι στην παλάμη
πώς δε θωρείς που δέρνουμαι και τρέμω σα καλάμι;
2. Πώς μ’ άφησες να σέρνουμαι και να πονώ μονάχη
χωρίς γουλιά, σταλιά νερό και φως κι ανθό κι αστάχυ;
3. Μάτια γλαρά που μέσα τους αντίφεγγαν τα μάκρη
πρωινού ουρανού, και πάσκιζα να μη θαμπώσει δάκρυ,
4. Γιε μου, ποια Μοίρα στόγραψε και ποια μου τόχει γράψει
τέτοιον καημό, τέτοια φωτιά στα στήθεια μου ν’ ανάψει;
5. Η μπλε σου η μπλούζα της δουλειάς στην πόρτα κρεμασμένη
6. Και μου ιστορούσες με φωνή γλυκειά, ζεστή κι αντρίκεια
τόσα όσα μήτε του γυαλιού δε φτάνουν τα χαλίκια.
7. Κανείς μη γγίξει απάνω του, παιδί μου είναι δικό μου.
Σιωπή· σιωπή κουράστηκε, κοιμάται το μωρό μου.
8. Να ταΐζω σε στη φούχτα μου σπιρί – σπιρί τη ζωή μου
και μες στον ίσκιο σου να ζω, καμαρωτό δεντρί μου.
9. Ω, Παναγιά μου, αν είσουνα, καθώς εγώ, μητέρα
βοήθεια στο γιο μου θάστελνες τον Άγγελο από πέρα.
10. Και νάσου, ένα ανοιξιάτικο πουρχόταν συγνεφάκι
στα γόνατά σου να τριφτεί σαν άσπρο προβατάκι.
11. Ένιωθα πάνω μου βαθύς ο θόλος ν’ ανασαίνει
και τ’ άστρα ως να με χτένιζαν με σιντεφένιο χτένι,
12. Και πάλι η έρμη ντρέπουμαι, γιόκα μου, εσύ να λείπεις
κι ακόμα εγώ νάχω φωνή – ξόμπλι φτηνό της λύπης
13. Σαν το λιοντάρι δυνατός, κ’ ήρεμος σαν πιτσούνι
κ’ η ανάσα σου ως αποσπερνό του κοπαδιού κουδούνι.
14. Και μόνο τα δυο μάτια μου σε παίρναν το κατόπι
σα δυο πιστά, πικρά σκυλιά που τάσκιαζαν οι ανθρώποι.
15. Το φύκι σπάει κι ο ωκεανός με σέρνει στα νερά του
κι ουδέ γνωρίζω τώρα ποιο το πάνου, ποιο το κάτου.
16. Τι έκανες, γιε μου, εσύ κακό; Για τους δικούς σου κόπους
Την πλερωμή σου ζήτησες απ’ άδικους ανθρώπους.
17. Την άχνα απ’ την ανάσα σου νιώθω στο μάγουλό μου,
αχ, κ’ ένα φως, μεγάλο φως, στο βάθος πλέει του δρόμου.
18. Πουλί μου, χίλιες δυο ζωές με σένανε με δένουν,
κι όσοι αγαπιούνται, και νεκροί, ποτέ τους δεν πεθαίνουν.
19. Να δεις, να πεις, να το χαρείς ακέριο τ’ όνειρό σου
να στέκεται ολοζώντανο κοντά σου, στο πλευρό σου.
20. Γλυκέ μου, εσύ δε χάθηκες, μέσα στις φλέβες μου είσαι.
Γιέ μου, στις φλέβες ολουνών, έμπα βαθιά και ζήσε.

Γενικότερα, η σχέση μου με το Γιάννη Ρίτσο είναι παράξενη. Ας μη φανεί ιεροσυλία, αλλά μου γίνεται λίγο κουραστικός. Και τώρα που το έγραψα θα πρέπει να το δικαιολογήσω και μετά να το «διορθώσω», πράγμα δύσκολο, γιατί η πρώτη κουβέντα σηκώνει το βάρος των εντυπώσεων.
Λοιπόν, μου έρχεται στο μυαλό μια κουβέντα του Ηλία Πετρόπουλου, ο φλύαρος Γιάννης Ρίτσος γραφεί, το θυμάμαι, όταν το διάβασα μου φάνηκε ότι εξηγεί με τον πιο απλό και κατανοητό τρόπο την ποίηση του Ρίτσου. Ο ποιητής ερμηνεύει τον εαυτό του, δε μένει τίποτα να εννοήσεις ή να φωτίσεις με το δικό σου τρόπο, αυτό ένιωθα όταν τον πρωτοδιάβασα. Απουσιάζει η πυκνότητα των νοημάτων, των εικόνων και των συγκινήσεων. Αυτό βέβαια έχει και την άλλη πλευρά. Ο Ρίτσος δεν κρύφτηκε, στρατεύτηκε στον δικό του αγώνα και στην κομμουνιστική ιδεολογία. Η φιγούρα του στα μεταπολιτευτικά μπαλκόνια των συγκεντρώσεων του Κ.Κ.Ε ήταν παρούσα. Ο Ρίτσος χρέωσε με τιμιότητα όλη του τη ζωή στον αγώνα που πίστεψε, χρέωσε και την ποίησή του. Και είναι σπάνια μια τέτοια στάση στους καιρούς που σωπαίνουν οι ποιητές.
Ο Ρίτσος μάλλον δημιουργεί συγκίνηση της θλίψης που προκαλεί η κοινωνική αδικία, η αίσθησης του αδικημένου που τυραννιέται ενώ δικαιούται να χαίρεται. Αγωνίζεται για τις προϋποθέσεις της χαράς, αλλά η χαρά απουσιάζει από τους στίχους του. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της ποίησής του είναι φανερός και δε γίνεται να παραγνωριστεί, πολύ περισσότερο δε γίνεται να αποσιωπηθεί. Μέσα στους στίχους του βρίσκεται ο καθημερινός άνθρωπος που παλεύει για τη ζωή του. Απέναντι στην ελληνικότητα της αστικής ιδεολογίας ή τη λογοπαικτική διαφοροποίηση του ελληνισμού που διαμορφώνει ο Σεφέρης, ο Ρίτσος αντιτάσσει τη Ρωμιοσύνη του και συνδέει το μίτο των στίχων του με τα βαθύτερα λαϊκά στοιχεία του πολιτισμού. Μοιάζει σαν οι άλλοι να ντρέπονται για την αλήθεια αυτού του τόπου, την οποία ο Ρίτσος κάνει ποίηση ακόμα και στους τίτλους των έργων του: τρακτέρ, το τραγούδι της αδελφής μου, οι γειτονιές του κόσμου, η αρχιτεκτοική των δέντρων, οι γειτόνισσες και η θάλασσα, το παράθυρο, κάτω από τον ίσκιο του βουνού… Όμως, όλα αυτά ξεκινούν από θέση ήττας, αποπνέουν την αίσθηση ενός χαμένου παιχνιδιού που τους όρους του διαμορφώσαν άλλοι. Και ο Ρίτσος γίνεται συνώνυμο της σύγχρονης ιστορίας μας.

14 σχόλια:

Χριστίνα Παπαγγελή είπε...

Μέρα μαγιού μου μίσεψες...Μάιος του 1936, 12 νεκροί, 280 τραυματίες εκ των οποίων οι 30 βαριά...

Διπλής σημασίας το μνημόσυνο, σήμερα, του ποιητή Γ.Ρίτσου που γεννήθηκε πριν ακριβώς 100 χρόνια (1η Μαΐου 1909) αλλά και των σκληρών γεγονότων του Μάη του 36 στη Θεσ/κη, από τα οποία εμπνεύστηκε ο ποιητής του Επιταφίου. Και όλων των άλλων θυμάτων των κοινωνικών αγώνων στους οποίους παραπέμπει η εργατική πρωτομαγιά.

Πολύ εύστοχα λοιπόν μνημόνευσες, ας εων, τον Ρίτσο και τον Επιτάφιο σήμερα...

...και είναι και άνοιξη,
άνοιξη, γιε, που αγάπαγες κια νέβαινες απάνω
στο λιακωτό και κοίταζες και δίχως να χορταίνεις
άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης

Χριστίνα Παπαγγελή είπε...

Θα' θελα, σε μια δεύτερη ανάγνωση της δημοσίευσής σου, να επισημάνω ότι, ναι μεν ο Ρίτσος είναι πιο πολύ γνωστός για τους κοινωνικούς του αγώνες και τον κοινωνικοπλιτικό χαρακτήρα των περισσότερων ποιημάτων του (ακραίο παράδειγμα στράτευσης "Τα παιδιά της ΚΝΕ που είπαν το μεγάλο ναι"), αλλά υπάρχει κι ένα, καθόλου αξιοκαταφρόνητο ποσοστό ποιημάτων που είναι καθαρά λυρικά, συναισθηματικά κλπ.Όπως, "Το τραγούδι της αδερφής μου", "Το εμβατήριο του ωκεανού", "Εαρινή συμφωνία", "Ισμήνη", "Ελένη" κιένα σωρό άλλα. Σ' αυτά τουλάχιστον τα ποιήματα της πρώτης εποχής, δε νομίζω ότι "απουσιάζει η πυκνότητα των νοημάτων, των εικόνων και των συγκινήσεων".

Ο Ρίτσος είναι πολύπλευρος, πολυγραφότατος, πληθωρικός κι αυτήν την πληθωρικότητα δε θα τη χαρακτήριζα φλυαρία-. Θα μιλούσα για πλούσιο συναισθηματισμό, αναλυτικότητα, λυρισμό.

Βέβαια, το όριο μεταξύ ανάλυσης και φλυαρίας ο καθένας μόνος του το βάζει κι έτσι καταλήγουμε στο "Περί ορέξεως ουδείς λόγος".

Vasilis Simeonidis είπε...

Δε θέλω να "αδικήσω" το Ρίτσο, ούτε διεκδικώ δάφνες κριτικού, ούτε τον έχω διαβάσει όσο ίσως εσύ, ούτε... (πολλά ούτε). ΑπλΑ΄ ήθελα να πω κάτι γι’ αυτόν με δηλωμένο τον υποκειμενισμό της προσέγγισης.

Διάλεξα τον Επιτάφιο και γιατί είναι από τα πρώτα βιβλία που έχω στην κατοχή μου και γιατί νομίζω ότι η σχέση με το πένθος καθορίζει με παράξενο τρόπο και τη σχέση με τη ζωή...

Ίσως θα έπρεπε να γράψεις και συ κάτι για τον Ρίτσο...

Κ.Υ.Π. WALKING είπε...

Όντως ο Ρίτσος έχει γράψει σημαντικά κι έντονα λυρικά ποιήματα και η ποιητική του τέχνη είναι παρούσα και στα περισσότερα από τα καθαρά στρατευμένα του ποιήματα.
Παρόλα αυτά δεν μπορώ να πω ανήκει στην κατηγορία των ποιητών που κατά καιρούς αναζητούσα να διαβάσω ξανά, ίσως γιατί έβρισκα και βρίσκω τις βεβαιότητες του για το μέλλον του κόσμου,έτσι ακριβώς όπως τις εκφράζει ποιητικά η στράτευση του, πληκτικές και εντελώς απαράδεκτες για την ιδιότητα του ποιητή. Αρνήθηκε περισσότερο από άλλους με παρόμοια ιδεολογική ταυτότητα, να πάρει χαμπάρι οτιδήποτε αφορούσε τον υπαρκτό, τα έργα και τις ημέρες του επί δεκαετίες.
Αν η καταγραφή της αδικίας, των αγώνων και των διώξεων κάποιες φορές μου προκάλεσε αν όχι συγκίνηση, τουλάχιστον έντονο ενδιαφέρον,οι λεωφόροι του μέλλοντος ως διέξοδος από την εκμετάλλευση, κατ΄εικόνα και ομοίωση σημαιοστολισμένης κόκκινης πλατείας, εξακολουθούν να μου προκαλούν ανατριχίλα.

Vasilis Simeonidis είπε...

Κυπ, αν καταλαβαίνω καλά η οπτική σου θα μπορούσε να συμπληρώσει τον Άκη Γαβριηλίδη. Και για να το συνδυάσω με τον... Τσαγκαρουσιάνο, μια παραπομπή στο λίφο http://www.lifo.gr/blogs/snob/11453#blogtop

Χριστίνα Παπαγγελή είπε...

Δε νομίζω ότι ενδείκνυται να κρίνουμε και να αξιολογούμε με σημερινά μέτρα και σταθμά το έργο των ανθρώπων που έζησαν τόσο διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις. Στη Σωτηρία, στις φυλακές, στην κατοχή, στην εξορία, σε φάσεις που ο Ρίτσος δεν υπέγραψε κι αυτό σήμαινε το θάνατο για την ασθενοκή του κράση, δε θα μπορούσε παρά να τον ζεσταινει ένα όραμα. Κι ας άποκαθηλώθηκε αυτό το όραμα στη συνέχεια. Τα "παιδιά της ΚΝΕ που είπαν το μεγάλο ναι" (και τη σχετική στράτευση μετά τη χούντα) τα θεωρώ ολίσθημα μπροστά στο σύνπλοτου ποιητικού του έργου και του αγωνιστικού του τρόπου ζωής.
(Να διευκρινίσω ότι στο πολυσυζητημένο θέμα της σχέσης ζωής του καλλιτέχνη με το έργο του, δεν έχω βρει απάντηση - κάτι κλωτσάει ανυπόφορα πάντως μέσα μου στο να κρίνω ένα έργο με βάση τη ζωή και τη δράση του δημιουργού. Όχι ότι δεν υπάρχει σχέση, αλλά " άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου").

Vasilis Simeonidis είπε...

Προσωπικά βλέπω τη ζωή του «καλλιτέχνη», καλλίτερα του δημιουργού σαν ένα ακόμη κλειδί για να ερμηνευτεί το έργο του.

Δε μπορώ να τα διαχωρίσω από τη στιγμή που δεν τα διαχωρίζει ο ίδιος, ας πούμε με ένα ψευδώνυμο.

Στη δημόσια –πολιτική ζωή του ο Ρίτσος έδειξε με τις πράξεις του αυτό που είπε και με την ποίησή του. Αυτή τη συνέπεια (κάτι που δεν είναι τόσο αυτονόητο) πρέπει να την αναγνωρίσουμε.

Αυτό νομίζω κάνει τον Ρίτσο κομμάτι της ιστορίας μας περισσότερο από όσο άλλους δημιουργούς.

Eva Neocleous είπε...

Θα συμφωνήσω με όσα λες στο τέλος ας εών.
Έστω και με τους πλατειασμούς και τις επαναλήψεις του, ο Ρίτσος εκφράζει τον καημό για ένα καλύτερο κόσμο, ένα κόσμο της δικαιοσύνης και της συναδέλφωσης.
Και είναι σημαντικό ότι υπηρέτησε έμπρακτα τις ιδέες του.Δεν αρκέστηκε σ΄ένα επίπεδο θεωρητικόλογο, όπως έκαναν κάποιοι άλλοι ποιητές.

Κ.Υ.Π. WALKING είπε...

Πολύ ενδιαφέρουσα η παραπομπή as eon, ευχαριστώ.
Συμπληρωματικά με το προηγούμενο μου σχόλιο κι επειδή έχουμε συζητήσει ξανά τη σχέση της ζωής του δημιουργού με το έργο του, θέλω να πω ότι τα ερωτηματικά αυτού του είδους είναι πιό έντονα όταν υπάρχουν σημαντικές αντιφάσεις ανάμεσα στη ζωή και το έργο.
Για τον Ρίτσο δεν νομίζω ότι υπήρξαν αντιφάσεις τέτοιου τύπου και για μένα αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα.
Χιλιάδες άνθρωποι της αριστεράς έδωσαν μάχες αξιοπρέπειας και δεν υπέγραψαν δηλώσεις, με την εικόνα του Στάλιν και του σοβιετικού "παραδείσου" να τους δίνει κουράγιο και τηρουμένων των δεδομένων και των αναλογιών της εποχής κανείς δεν μπορεί εύκολα να τους κατηγορήσει.
Χιλιάδες επίσης στη συνέχεια του βίου τους αναθεώρησαν παλαιότερες τους απόψεις.
Ο Ρίτσος από την εποχή των Μπελογιάνινγκράντ ως το τέλος της ζωής του παρέμεινε ίδιος.
Κι αυτό με κάνει εντελώς αδιάφορο απέναντι στη συνεχή και συνεπή καταγγελία του για τον καπιταλιστικό "παράδεισο".
Δεν είναι τα παιδιά της ΚΝΕ το πρόβλημα μου, είναι που δεν τον άγγιξε η Τασκένδη και η Ουγγαρία του ΄56 υπό καθεστώς όμως ομηρίας απέναντι στο μετεμφυλιακό κράτος που θα του έδινε ένα κάποιο άλλοθι, αν τον είχε αγγίξει στη μεταπολίτευση η εισβολή στο Αφγανιστάν (εκείνη την εποχή λάμβανε μέρος σε τιμητικές βραδιές στη Μόσχα αφιερώνοντας στίχους στον ...κόκκινο στρατό), ή τα τάνκς του Γιαρουζέλσκι λίγα χρόνια μετάτις ...παρελάσεις των εγχωρίων.
Αυτό που έχω κατά καιρούς αναρωτηθεί είναι τι θα ήταν ο Ρίτσος στη συνείδηση του κόσμου αν οι καρδιές που δεν βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο, είχαν αντιληφθεί με τα μάτια τους τι σημαίνει να βολεύεσαι σ΄ένα συγκεκριμένης απόχρωσης δίκιο, κάποιοι από αυτούς που κατάφεραν να δραπετεύσουν από τα Μπελογιάνινγκραντ στην επάρατη Δύση είχαν να το λένε.
Τελικά αυτό που έκανε τον Ζαχαριάδη να μοιάζει περισσότερο με το ανθρωπάκι που αναφέρει ο Τσίρκας στις Ακυβέρνητες Πολιτείες, μήπως ήταν το γεγονός ότι δεν μπορούσε να ντύσει με λυρισμό τη μετάβαση από την βορειοατλαντική καταπίεση στις μούμιες των θεωρείων της κόκκινης πλατείας;

Χριστίνα Παπαγγελή είπε...

"Παιδί με το ανεύθυνο βάδισμα που ποτέ δε ρωτούσε τη γη"¨"Ο άνεμος με κυνηγούσε ως μέσα στα βαθιά της μνήμης" κλπ.

Δεν ξέρω αν πρέπει να ξέρεις τον βίο και την πολιτεία όποιου έγραψε τους στίχους για να σου αρέσουν ή όχι. Εμένα πάντως,όταν ήμουν 15 χρόνων και τους αντέγραφα στα εξώφυλλα των βιβλίων (αυτούς και άλλους), ή για να τους δώσω σε φίλους και φίλες δε μ' ενδιέφερε ούτε καν ποιος ποιητής τους έγραψε. Ήταν σα να τους έχω γράψει εγώ γιατί τότε τα συναισθήματα έκαιγαν και τα άλλα ήταν φιλολογικές λεπτομέρειες.
Βέβαια, τώρα δεν είμαι ...15 χρονών. Και σαφώς υπάρχουν ποιήματα (ιδιαίτερα τα "πολιτικά") που φωτίζονται από την πολιτική στάση των δημιουργών τους. Όμως εξακολουθώ να βιώνω την αντίφαση: η στάση των 15 χρόνων εξακολουθεί να μου φαίνεται πιο πρωτογενής σχέση με την ποίηση, πιο αυθεντική, πιο βαθιά.

Και επίσης, πόσο πολυδιάστατος μπορεί να είναι ένας άνθρωπος, ποια άβυσσο κρύβει μέσα του, ένας θεός το ξέρει.

Και η αντίφαση έγκειται στο ότι ...
δε μπορώ παρά να συμφωνήσω με όσα λες, κυπ. Γι' αυτό και είπα, σε προηγούμενο σχόλιο, ότι δεν έχω δώσει απ΄ντηση στο ζήτημα της σχέσης έργου- δημιουργού.

Κ.Υ.Π. WALKING είπε...

Σε καταλαβαίνω απόλυτα Χριστίνα, μου έχει συμβεί να βιώνω παρόμοιες αντιφάσεις κι αρκετά έντονα.
Δεν μου συνέβη ποτέ με τον Ρίτσο, αλλά αυτό δεν αλλάζει κάτι σε σχέση με το βίωμα και το συναίσθημα που περιγράφεις.
Το πιό πρόσφατο παράδειγμα είναι η ταινία, υπ αριθμόν ένα δημόσιος κίνδυνος με Κασέλ και Ντεπαρντιέ.
Έτρεξα σαν παλαβός με το που προβλήθηκε και στη συνέχεια ξαναδιαβάζοντας μετά από 23 χρόνια, το ένστικτο του θανάτου του Ζακ Μεσρίν, ένοιωσα την ίδια συγκίνηση με παλιά, ότι κι αν έχει μεσολαβήσει από τότε σε επίπεδο απόψεων.

Vasilis Simeonidis είπε...

Εύα, σίγουρα ο Ρίτσος πλήρωσε για τις ιδέες του. Μάλλον δεν πληρώθηκε γι' αυτές...

Χριστίνα, νομίζω ότι τα πράγματα είναι απλά. Αν ο δημιουργός δε θέλει να τον συσχετίζουν με όσα γράφει χρησιμοποιεί ψευδώνυμο (ας πούμε όπως ο κυπ!!! :)
Αλλιώς η σχέση -συνέπεια, αντίφαση, εξέλιξη κλπ - είναι ένα πολύ καλό κλειδί για πληρέστερη προσέγγιση και ερμηνεία. Αν μας ενδιαφέρει βέβαια η "γείωση" στα βιώματα του ποιητή και τα κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα που συνεπάγεται. Αλλιώς έχουμε κάθε υποκειμενικό δικαίωμα να διαβάσουμε όπως θέλουμε.

Κυπ, θα με κάνεις να ξαναδιαβάσω και γω τον Μερσίν. Αλλά πνίγομαι (και αυτή την εποχή) με άλλα.

Crisis and Critique είπε...
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
Crisis and Critique είπε...

Θεσσαλονίκη, Μάης 1936: Η ζωή και ο θάνατος του Τάσου Τούση, του ανθρώπου που έγινε σύμβολο
http://aftercrisisblog.blogspot.com/2014/04/blog-post_30.html