Πέμπτη, Ιουνίου 18, 2020

Μετά φόβου, Ελένη Πριοβόλου

«Ο Βίος βίου δεόμενος ουκ έστιν βίος»
– η Ζωή που φοβάται τη ζωή δεν είναι ζωή
Μένανδρος
Ο τίτλος είναι και οι δυο πρώτες λέξεις του μυθιστορήματος, ενώ στη συνέχεια παρατίθεται η γνωστή φράση από τη θεία μετάληψη, «Θεού, πίστεως και αγάπης προσέλθετε». Και δεν αποτελεί αυτό σημάδι κάποιας θρησκοληψίας, αλλά μέρος του σκηνικού της πρώτης πρώτης εικόνας του έργου: στο μικρό χωριό Κάστρο της Αιτωλοακαρνανίας, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ο παπάς του χωριού μεταλαμβάνει τους μαθητές και τις μαθήτριες του δημοτικού, κάτω απ΄το άγρυπνο μάτι της αυστηρής συντηρητικής δασκάλας και του προοδευτικού δασκάλου. Δυο εντελώς αντίρροπα πνεύματα που εκδηλώνουν την αντίθεσή τους γιατί είναι εποχή «δίσεκτη», Οκτώβρης του ’16, την εποχή που ξεκινά ο Εθνικός Διχασμός, και λίγο πριν μπει η Ελλάδα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εποχή παθών, εποχή μισαλλοδοξίας, εποχή φόβου. Δεν μας διαψεύδει λοιπόν ο τίτλος, εφόσον οι ήρωες  ζουν και δρουν μέσα στο φόβο. Και σ’ όλο το μυθιστόρημα που ουσιαστικά κινείται γύρω από δυο αχώριστες φίλες, την Αρίστη και τη Διαλεχτή, βλέπουμε πώς η καθεμιά διαχειρίζεται διαφορετικά τον φόβο.
Από 11 χρονών λοιπόν, παρακολουθούμε τα δυο κορίτσια και τις οικογένειές τους, καθώς κι όλες τις -χαρακτηριστικές- φιγούρες του χωριού να μπαινοβγαίνουν στη δίνη των ιστορικών γεγονότων: μεσουράνημα Βενιζέλου, βασιλιάς Κωνσταντίνος, κυβέρνηση Θεσσαλονίκης, Επίστρατοι, Α΄παγκόσμιος πόλεμος, απόπειρες δολοφονίας, εκλογές 1920, μικρασιατική εκστρατεία, καταστροφή και προσφυγιά, δημοκρατία Παπαναστασίου, Πάγκαλος, Βενιζέλος ξανά (1928-32), Ιδιώνυμο, Μεταξάς, Β΄ Παγκόσμιος, εμφύλιος. Όμως, παρόλο που γίνεται τακτική αναφορά στο ιστορικό υπόβαθρο, ουσιαστικά παρακολουθούμε τον μικρόκοσμο του μικρού χωριού γύρω απ’ την Αρίστη και την Διαλεχτή, με τους έρωτες και τα πάθη τους, τις μωροφιλοδοξίες κάποιων και το μεγαλείο ψυχής άλλων καθώς διαμορφώνεται μια τεράστια τοιχογραφία με  χαρακτηριστικούς τύπους της εποχής: ο προδότης, ο χαφιές, ο βιαστής, ο μέθυσος, ο εμπνευσμένος ιερέας, ο κομφορμιστής, το κάθαρμα, ο αριστερός, ο δογματικός/σκηρο πυρηνικός αριστερός, ο αγωνιστής, ο σοσιαλιστής, ο διανοούμενος, ο φιλειρηνιστής, ο παιδαγωγός. Οι κοινωνικοί ρόλοι συγχωνεύονται και ρευστοποιούνται βέβαια, και οι χαρακτήρες διαγράφονται στη μοναδικότητά τους καθώς η πλοκή εξελίσσεται σε μια χρονική διάρκεια περίπου 30 χρόνων. Οι κοινωνικές και ιδεολογικοπολιτικές αντιθέσεις είναι πολύ πιο διάφανες στην μικρή εμβέλεια του χωριού, η φαγωμάρα μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών, η καχυποψία απέναντι στους πρόσφυγες και, καθώς περνούν τα χρόνια ο καθεστωτικός αντικομμουνισμός που διώκει ανελέητα τους κομμουνιστές.
Απίστευτη πινελιά στην αφήγηση είναι η ομάδα των εφτά γιαγιάδων (ο αριθμός τους κάποια στιγμή αυξομειώνεται) που σαν αρχαίος χορός σχολιάζει τα δρώμενα σε έναν κυκλικό χώρο κάτω από μια πανάρχαιη ελιά, που τον ονομάζουν «ταψί» ή «φεγγάρι». Τα ονόματά τους παράξενα, όπως και οι όψεις τους. Όψεις τραχιές, σμιλεμένες από αγέρηδες, βροχές και χιονιάδες. Καθισμένες γύρω γύρω στα «καρεκλιά» πλέκουν, βάφουν, τραγουδάνε, θυμούνται, σχολιάζουν.
Δεν νομίζω να είναι τυχαία επιλεγμένα τα ονόματα των βασικών ηρώων/ίδων: Αρίστη και Διαλεχτή οι δυο φίλες και πρωταγωνίστριες, με αντίθετους χαρακτήρες αλλά πολύ βαθύ δεσμό, που κάποια στιγμή γίνεται αδελφικός. Ξεχωριστές σαν προσωπικότητες μέσα στη στενή και συντηρητική κλειστή κοινωνία, ιδιότητα που αποδίδεται στο όνομά τους – η δε Αρίστη ξεχωρίζει ιδιαίτερα για την αφοβιά της τόσο σε φυσικό επίπεδο (τρέχει μόνη της καβάλα στον Σκληρό στα βουνά και στα λαγκάδια: στάθηκε κι έκανε ένα γύρο το βλέμμα στην αγριάδα του τοπίου. Ατένισε τις αιχμηρές απολήξεις των θεόρατων βράχων, που έμοιαζαν να καρφώνουν τον ουρανό. Όλα γύρω της ήταν φοβικά και ωραία. Υπερβολικά ωραία και υπερβολικά φοβικά. Τόσο, που στην ψυχή της το δέος και η ωραιότητα αρτιώθηκαν, ώστε να αισθανθεί μια εξαίσια πληρότητα) όσο και σε κοινωνικό γιατί συμπεριφέρεται με γενναιότητα που θα τη ζήλευαν και άντρες της εποχής. Γιατί από μικρό κορίτσι είχε αποφασίσει ασυνείδητα ότι αυτός ο δρόμος  αξίζει περισσότερο (Εκείνη ένιωθε πως έπρεπε να ακολουθήσει μια προσωπική διαδρομή. Ξεκίνησε ασύνειδα, σαν θυμός ή σαν πείσμα, για να καταλήξει σε πορεία στα μονοπάτια των μεγάλων φόβων). Σπουδάζει δασκάλα στο Βραχώρι (=Αγρίνιο), αψηφά τους κοινωνικούς κανόνες περί γυναικών, μένει ολομόναχη πάνω το βουνό όταν ο άντρας της ανεβαίνει στο βουνό με τους αντάρτες, μαθαίνει να χειρίζεται όπλο και δεν διστάζει να το χρησιμοποιήσει. Ο αγώνας της Αρίστης δεν είναι μόνο ο αγώνας μιας αριστερής συνείδησης απέναντι στην συντηρητική κοινωνία που την περιβάλλει, αλλά και μιας γυναίκας απέναντι σ’ έναν ανδροκρατούμενο κόσμο.
 Η Διαλεχτή, όπως δηλώνει το όνομά της, κι εκείνη ξεχωρίζει ως έντιμο πνεύμα και μεγάλη καρδιά, αλλά είναι πιο συνεσταλμένος και συγκρατημένος χαρακτήρας, ενώ δεν μπορεί να διαχειριστεί τους αρχέγονους φόβους (έτρεμε στην ιδέα να μην υπάρχει Θεός, παράδεισος, κόλαση. Αν δεν υπήρχαν αυτά, τότε η ζωή ήταν μάταιη, κι ο θάνατος απόλυτο σκοτάδι. Όμως για την Αρίστη, και χωρίς αυτά η ζωή ήταν από μόνη της ενδιαφέρουσα).  Η στάση αυτή, που ενδεχομένως ερμηνεύεται κι απ τις δύσκολες οικογενειακές συνθήκες,  την κάνει να δέχεται παθητικά όσα της προσφέρει η ζωή και δεν παίρνει παρά ελάχιστες φορές τα υνία στα χέρια της.
Ο Διονύσης Αρχοντής, ο μεγάλος κι άφταστος έρωτας της Αρίστης, συμπυκνώνει στο όνομά του τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του: διονυσιακό ερωτικό στοιχείο, άσωτος και απρόβλεπτος αλλά και με αρχοντική ψυχή όπως αποδεικνύεται καθώς φτάνει στη μέση ηλικία. Άλλωστε όλη η οικογένεια των Αρχοντήδων είναι οι… άρχοντες του χωριού, σχετικά έντιμοι τουλάχιστον οι γονείς του Διονύση, ο Κλεόβουλος και η Δόμνα, με περιουσία αλλά και προστατευτικές σχέσεις απέναντι σε όσους έχουν ανάγκη. Ο Κλεόβουλος (βουλεύομαι το κλεός, τη δόξα), καπνέμπορας αλλά με φωτισμένο μυαλό, πάντα κατευναστικός αποφεύγει τις συγκρούσεις και δεν το βάζει κάτω στα δύσκολα (όταν μια πόρτα κλείνει, μια άλλη ανοίγει). δεν διστάζει, με αβίαστη γενναιοδωρία να φιλοξενήσει μια οικογένεια προσφύγων στο ίδιο του το σπίτι, αλλά δεν έχει βέβαια το ριζοσπαστικό πνεύμα του αδερφού του Θωμά που ονειρεύεται να εφαρμόσει στο καπνεργοστάσιο τις σοσιαλιστικές του ιδέες και εκδίδει κι εφημερίδα.
Δεν είναι σκόπιμο να παρουσιάσω σ’ αυτήν την ανάρτηση όλα τα πρόσωπα, που δεν παρελαύνουν απλώς στο 640σέλιδο μυθιστόρημα αλλά δρουν και ωριμάζουν, μέσα από ηθικά διλήμματα της εποχής αλλά και κατά μέτωπον συγκρούσεις. Ο κεντρικός πυρήνας είναι η ερωτική διακύμανση της Αρίστης ανάμεσα στον τον Ερμή, τον άντρα της, και τον Διονύση, μια συγκρουσιακή σχέση που δεν είναι τυχαία συγκρουσιακή, και μόνο όταν και οι δυο φτάνουν στην ωριμότητα αποκτά και την αληθινή της διάσταση (σελίδες που ξεχωρίζουν για την ουσία τους). Μέσα στον κεντρικό αυτόν πυρήνα κινείται αξεδιάλυτα και η ιδεολογική σύγκρουση που στιγματίζει την εποχή: η σύγκρουση δεξιών/αστών, παρακρατικών και εργατών/διανοούμενων αριστερών/προοδευτικών/ριζοσπαστών. Μια σύγκρουση που οδηγεί τα πάθη σε κορύφωση, αλλά και σε κάθαρση, την κάθαρση που υπαγορεύεται όταν έχεις «διέλθει όλους του φόβους», όπως γράφεται στο τέλος για την Αρίστη.
Πρόκειται για ένα «γραμμικό», κλασικό μυθιστόρημα -σε αντίθεση με το «Στη ζωή νωρίς νυχτώνει» της ίδιας συγγραφέα- εξίσου χορταστικό κι ενδιαφέρον, μιας και είναι τοποθετημένο στην καρδιάς μιας από τις πιο δύσκολες ιστορικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας∙ κι ήταν πολύ ευφυές κατά τη γνώμη μου να περιστραφεί όλη η πλοκή γύρω από τον άξονα του φόβου, του πολυδιάστατου αυτού μηχανισμού που επηρεάζει τις επιλογές των ανθρώπων.
Χριστίνα Παπαγγελή


Δεν υπάρχουν σχόλια: