Άνθρωποι του δάσους, Άννυ Πρου

Οι «άνθρωποι του δάσους» (“Barkskins”), ογκώδες βιβλίο δυναστειών, καλύπτει  την εποχή που η «Νέα Γαλλία» ήταν μια απέραντη, δασώδης, παρθένα έκταση -στις παρυφές της οποίας συμβίωναν πολλές φυλές αυτοχθόνων-, δηλαδή την περίοδο από τα τέλη του 17^ου αιώνα, και φτάνει μέχρι και τον 21^ο   (για την ακρίβεια μέχρι το 2013). Όμως  κεντρικό θέμα δεν είναι τόσο  οι οικογενειακές σχέσεις όσο η εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου του Καναδά, και η συρρίκνωση/εξαφάνιση των ινδιάνικων φύλων. Με άξονα  την εξέλιξη δυο οικογενειών και την προσαρμογή τους στις εκάστοτε συνθήκες, η συγγραφέας ουσιαστικά μας οδηγεί βαθιά μέσα στην ιστορία του Καναδά, στις συγκρούσεις των διαφορετικών πολιτισμών (ντόπιων αλλά και ευρωπαϊκών), και σε διλήμματα που εξακολουθούν να είναι επίκαιρα ως τις μέρες μας. «Επικό οικολογικό μυθιστόρημα» ονομάζει το βιβλίο ο Μιχάλης Μοδινός (που κι ο ίδιος έχει ασχοληθεί με ανάλογα θέματα στην Αφρική)∙ και είναι εύστοχος ο χαρακτηρισμός, εφόσον το κύριο βάρος είναι η καταστροφή του δάσους απ’ την ακόρεστη αλαζονεία των λευκών, που πιστεύουν ότι η γη είναι ανεξάντλητη, αλλά και η συντριπτική συρρίκνωση του ινδιάνικου στοιχείου, με αποτέλεσμα την εξαφάνιση σημαντικών πολιτισμών.

Άπειρα ονόματα και σχέσεις  συμπλέκονται σχηματίζοντας ένα πολυδιάστατο παζλ, και καταδεικνύοντας την ματαιοδοξία των ανθρώπων που ενώ νομίζουν ότι το πέρασμά τους απ’ τη ζωή είναι μοναδικό και αιώνιο, αφήνουν μόλις ένα χνάρι που στην καλύτερη περίπτωση είναι κάποιοι απόγονοι, που κι αυτοί με τη σειρά τους  πασχίζουν με φιλοδοξίες και προσδοκίες για ένα μέλλον που καταλήγει επισφαλές. Έτσι, η δομή του βιβλίου που είναι χωρισμένο σε κεφάλαια κατά χρονικές περιόδους αλλά και με βάση κάθε φορά μια από τις δυο οικογένειες -κατά γενιές πηγαίνοντας από παιδιά σε εγγόνια, ανίψια, δισέγγονα κλπ-, συντελεί στο να αφήσει αυτή τη γεύση του φευγαλέου, του μάταιου, αλλά και του ακόρεστου. Δεν προλαβαίνει ο αναγνώστης να «ταυτιστεί» παρά για λίγες σελίδες με κάποιους από τους εκάστοτε πρωταγωνιστές που είναι πιο ενδιαφέροντες, ή πιο συμπαθητικοί, πιο συναισθηματικοί, πιο ανθρώπινοι. Έτσι δεν θα βρει ο αναγνώστης ενδιαφέρον τόσο σε συναισθηματικό επίπεδο, όσο σε ιστορικό, περιβαλλοντικό, και  -γιατί όχι;-γεωγραφικό ή μάλλον ανθρωπογεωγραφικό.

Οι περισσότεροι κατιόντες ήρωες, ποτισμένοι από τη φιλοδοξία των προγόνων, συνεχίζουν το έργο της καθυπόταξης του φυσικού πλούτου, μεθούν από την αφθονία της ξυλείας και των παρθένων δασών βάζοντας τον εαυτό τους στο κέντρο του σύμπαντος. Όμως κι αυτούς το πέρασμα του χρόνου τούς προβάλλει τρωτούς και αδύναμους. Πολλές φορές η φύση εκδικείται κι έχουμε τραγικούς και πρώιμους θανάτους.

Οι θεμελιωτές των δύο δυναστειών είναι δυο Γάλλοι μετανάστες, ο Ρενέ Σελ και ο Σαρλ Ντυκέ που έφτασαν μαζί ως “engagés”στη Νέα Γαλλία, δηλαδή ως υπηρέτες  με συμβόλαιο από την πατρίδα τους, και συμπορεύονται για ένα πολύ μικρό διάστημα στην υπηρεσία του Κλοντ Τρεπανί. Φτωχός κι αμόρφωτος ο Σελ, προερχόμενος από φτωχογειτονιές του Παρισιού ο Ντυκέ, είναι στο έλεος του νέου αφέντη. Παρακολουθούμε με ενδιαφέρον την προσπάθειά τους να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες της διαφορετικής ηπείρου  (κρύο, ατέλειωτο δάσος, σκοτάδι, έντομα, τις αρρώστιες, βότανα, Ινδιάνοι, παγωμένος ποταμός κλπ), κυρίως όμως στη σκαιά συμπεριφορά του Τρεπανί που τους φέρεται σα να είναι σκυλιά. Έτσι, λίγες είναι οι μέρες που οι δυο πρωταγωνιστές συνυπάρχουν, γιατί ο Σαρλ Ντυκέ εξαφανίζεται (για να τον βρούμε ως αναγνώστες στο επόμενο κεφάλαιο), όχι μόνο λόγω του κυνισμού του αφεντικού, αλλά γιατί αντιλήφθηκε γρήγορα ότι ο Τρεπανί θα γίνει κάτι σαν φεουδάρχης που δεν πρόκειται να τους παραχωρήσει γη (όπως έγραφε το συμβόλαιο) αλλά θα τους έχει σαν δουλοπάροικους.   

Γρήγορα ο Σελ αντιλαμβάνεται ότι η νέα του δουλειά είναι να κόβει δέντρα. Για την ακρίβεια, ότι ο στόχος όλων αυτών αποίκων είναι να αποψιλώσουν όσο μεγαλύτερη έκταση δάσους μπορούν, προμηθεύοντας με ξυλεία τις ευρωπαϊκές αγορές, για την οποία ξυλεία οι ανάγκες γίνονται όλο και μεγαλύτερες στον «παλιό κόσμο».  Έτσι, παρακολουθούμε την εξέλιξη αυτών των δυο τυχοδιωκτών: ο μεν Ρενέ Σελ επιδίδεται στην κοπή δέντρων και κάποια στιγμή ανεξαρτητοποιείται, ενώ παντρεύεται  σχεδόν αναγκαστικά την Ινδιάνα φυλής Μικμάκ, τη Μαρί (η γαλανομάτα fille du roi των ονείρων του εξαφανίστηκε. Ένιωσε ξανά τον εαυτό του να παρασύρεται μέσα στο ορμητικό ρεύμα των γεγονότων από το οποίο ήταν ανίσχυρος να ξεφύγει) κι έτσι η μια οικογένεια της οποίας την εξέλιξη παρακολουθούμε έχει έντονο το ινδιάνικο στοιχείο. Ο Σαρλ Ντυκέ απ’ την άλλη, αφού διασώζεται σαν από θαύμα, κυνηγάει την τύχη του αρχικά στο γουνεμπόριο (εδώ έχουμε ευκαιρία να δούμε πόσο τυχοδιωκτικά διακινούνταν το εμπόριο της εποχής, με πρωτοπόρους τους Ολλανδούς και ταξίδια ρίσκου μέχρι την Κίνα), για να αντιληφθεί όμως γρήγορα μετά από αρκετές περιπέτειες ότι το συμφέρον βρίσκεται στην εκμετάλλευση της ξυλείας. Πιο ψυχρός υπολογιστής, υιοθετεί τρεις γιους για να έχει διαδοχή στην εταιρεία (που λέγεται από ένα σημείο Τσαρλς Ντιουκ και Υιοί, και αλλάζει ονόματα στο διάβα των χρόνων), ενώ έχει και δικά του παιδιά των οποίων ένα παρακλάδι συγγενεύει με τους Σελ (ένας από τους γνήσιους γιους παντρεύεται ιθαγενή και η κόρη τους παντρεύεται Σελ) αλλά ποτέ δεν το ανακαλύπτουν! Χειριστές νεροπρίονων, εκτιμητές του όγκου της ξυλείας που υπάρχει σε μια περιοχή, συνεργεία παντός είδους, έμπειροι ξυλοκόποι, εργολάβοι και επιθεωρητές/επιστάτες γης,  επιστρατεύονται δημιουργώντας τεράστιες μονάδες εκμετάλλευσης, ενώ συμπληρωματικές επιχειρήσεις υποβοηθούν την κεντρική επιχείρηση.

Τα οικογενειακά δέντρα είναι τόσο μπλεγμένα που  θεωρήθηκε σκόπιμο να παρατεθούν για τον αναγνώστη στις πίσω σελίδες του βιβλίου. Είναι πολυπληθείς οι σχέσεις, οι καταστάσεις, και τα συμφέροντα αλληλοκρουόμενα. Ξεχωρίζουν κάποιες ισχυρές προσωπικότητες, και μάλιστα κάποιες απ’ αυτές είναι γυναίκες: είναι η Μπέατριξ (που ανήκει και στις δυο οικογένειες, εφόσον είναι απόγονος των Σελ και παντρεύεται Ντυκέ 324),η Πόουζι των Ντιούκ και η κόρη της Λαβίνια, που αναδεικνύεται σε μεγάλη επιχειρηματία, με ακόρεστη φιλοδοξία και προσαρμοστικότητα στις εκάστοτε νέες συνθήκες.  Η τελευταία μάλιστα μπλέκει και σε ρομαντικό ειδύλλιο με τον σκεπτικιστή (όσο αφορά την καταστροφή των δασών) Ντίκερ, που κι αυτός είναι μια προσωπικότητα ξεχωριστή. Ιδιαίτερη είναι και η Σαπατίσια της εποχής μας πια, που αποσύρθηκε στις ερημιές αφού μελέτησε τα οικοσυστήματα και γύρισε όλον τον κόσμο.

Όμως οι πραγματικοί πρωταγωνιστές είναι τα… πραγματικά δέντρα, του απέραντου, μοναδικού και ανεπανάληπτου δάσους. Πονάει η ψυχή του αναγνώστη όταν βλέπει με μυθιστορηματική λεπτομέρεια πόσο άπληστος για ενέργεια/πλούτο/κέρδος ήταν ανέκαθεν ο άνθρωπος, με πόση άγνοια και αποκοτιά καταπατά τη φύση και τους ανθρώπους που σέβονται τη φύση, και με πόσο εγωισμό την ισοπεδώνει χωρίς έλεος (για μια στιγμή τρόμαξε∙ αν ολόκληρα χιλιόμετρα δάσους μπορούσαν να αφαιρεθούν τόσο γρήγορα από μερικούς άντρες με τσεκούρια, μήπως τότε το δάσος ήταν τόσο ευάλωτο όσο και οι κάστορες;). Καλλιεργεί ανταγωνιστικές σχέσεις με όσους καταπατούν, όπως κι αυτός, τις εκτάσεις που εποφθαλμιά, και κηρύσσει πόλεμο με όποιον στέκεται εμπόδιο. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Ντυκέ:

Μετά απ’ όλες τις αδικίες που είχε υπομείνει, μετά απ’ όλα όσα είχε κάνει, που πέρασε στο Νέο Κόσμο, που δραπέτευσε από τον Τρεπανί, που έμαθε τη σκληρή δουλειά, του voyageur, ανακάλυψε τον τρόπο να χρησιμοποιεί το δάσος για να πλουτίσει, που έμαθε να διαβάζει και να γράφει και να μετράει, που ταξίδεψε στην Κίνα, μετά απ’ όλες τις εμπορικές διασυνδέσεις που είχε δημιουργήσει, είχαν έρθει αυτά τα αποβράσματα του Μέιν για να κλέψουν τη δική του ξυλεία.  

Οι άνθρωποι του βασιλιά στη Νέα Γη, που είναι ανεξέλεγκτη για τη γηραιά ήπειρο, "κλέβουν το Στέμμα" εκχωρώντας κομμάτια γης σε άλλους, ενώ εξασφαλίζουν τα καλύτερα φιλέτα για τον εαυτό τους. Στην καλύτερη περίπτωση κάποιοι απ’ τους ιδιοκτήτες εταιρειών, πριονιστηρίων κλπ φροντίζουν για μερική (;;!!) αναδάσωση, που ποτέ όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει τα αιωνόβια δέντρα που εξαφανίστηκαν ανεπιστρεπτί. Οι επιχειρήσεις εξαπλώνονται και στον τομέα της κατασκευής τσεκουριών, η δε απληστία οδηγεί κάποιους μέχρι την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία (Εταιρεία Νέας Ζηλανδίας) με συστηματικό εποικισμό (ιεραπόστολους κλπ), όπου η επαφή με τους ανθρωποφάγους Μαορί ήταν πρόκληση. Η ομορφιά του καινούριου κόσμου με τα παρθένα δάση, τα έντονα χρώματα και τα μεθυστικά αρώματα αντισταθμίζεται από τους άγνωστους, «αρχαίους» κινδύνους. Εκεί όμως υπάρχει και ο παράδεισος της ξυλείας, τεράστιες εκτάσεις με τα περίφημα, απίστευτα  δέντρα «κάουρι»,  των οποίων ο κορμός μπορούσε να έχει την περιφέρεια μιας μεγάλης χριστιανικής εκκλησίας (τώρα βέβαια έχουν εξαφανιστεί αυτού του μεγέθους τα κάουρι)!!

Βέβαια, υπάρχουν κι αυτοί που πενθούν για την απώλεια του δάσους κι όλης της ποικιλότητας ζωής φυτικής και ζωικής που σημαίνει το δάσος, και είναι φυσικά οι ινδιάνοι. Η πρώτη φωνή που ακούμε, φωνή που θρηνεί για την απώλεια των πυκνών σημείων στο δάσος όπου φύτρωναν ορισμένα φυτά αλλά δεν φυτρώνουν πια λόγω της δραστηριότητας των αποίκων και που αντιστέκεται σ’ αυτήν την αλόγιστη αποψίλωση, είναι της Μαρί, της γυναίκα του Ρενέ Σελ: το δάσος ήταν μια ζωντανή οντότητα, ζωτικής σημασίας όσο και οι υδάτινοι δρόμοι, γεμάτο με δώρα, φάρμακα, τροφή, καταφύγιο, υλικά γα εργαλεία. Έπρεπε να ζεις μαζί του αρμονικά, νιώθοντας ευγνωμοσύνη. Γυναικεία λόγια, κατά τον Ρενέ. Όμως, σύμφωνα με την παράδοση των Ινδιάνων, οι γυναίκες είναι σημαντικές, αυτές έπαιρναν τις μεγάλες αποφάσεις.

Βλέπουμε λοιπόν αυτούς τους λαούς να εκτοπίζονται από Γάλλους και Άγγλους που προελαύνουν με τον αέρα του κατακτητή. Οι Γάλλοι μάλιστα χρησιμοποιούν τους Ινδιάνους σαν στρατιώτες που πολεμάν για λογαριασμό τους, ή για την προστασία τους, εκμεταλλεύονται σεξουαλικά τις γυναίκες τους, τους δίνουν δώρα, τους εξαγοράζουν, τους εξαπατούν (Ζοζέπ: δεν καταλαβαίνουν ότι είμαστε σύμμαχοι του Γάλλου βασιλιά, αλλά όχι υποτελείς του), όπως ακριβώς και οι Ισπανοί, Βέλγοι Ολλανδοί κλπ σε Κεντρική, Νότια Αμερική, και Αφρική. Βλέπουμε και τον ανταγωνισμό Γάλλων και Άγγλων για τη Νέα Γη, όπου οι πρώτοι παρουσιάζονται πιο ανθρώπινοι (παντρεύονται και κάποιες Μικμάκ), ενώ οι Άγγλοι νομίζουν πως όλα είναι ιδιοκτησία τους).

Καθώς διερχόμαστε τις γενιές, παρακολουθούμε τις τραγικά συγκινητικές προσπάθειες των Ινδιάνων (που βέβαια έρχονται σε επιμειξίες με τους «εισβολείς») να μη χάσουν στοιχεία του πολιτισμού τους, ενώ παράλληλα αναγκάζονται να μάθουν τη γλώσσα των ευρωπαίων, τη γραφή κλπ. Κάποιοι, όπως ο Τεοντίστ,  πολεμούν κι εναντίον των Άγγλων (όταν οι Άγγλοι κήρυξαν το Χάλιφαξ αγγλικό οικισμό, το 1749). Δυσκολεύονται όμως να διατηρήσουν τον τρόπο ζωής τους ∙ να βρουν αχιβάδες που υπήρχαν άλλοτε κάτω απ’ τα παχιά φυλλώματα και τα έτρωγαν τα γουρούνια∙ βότανα που ήταν πολύ κοινά –μολόχα, τσουκνίδα, ζοχός, λάπαθο κ.α.- τώρα γίνονται σπάνια, κι έτσι δεν έχουν άλλη λύση επιβίωσης από το  να υιοθετήσουν τους τρόπους των Ευρωπαίων. Το κυνήγι των ζώων σπανίζει, κι έτσι οι κυνηγοί τώρα πια λείπουν ώρες από τα σπίτια τους. Κάποια στιγμή συνειδητοποιούν ότι είναι δυο διαφορετικοί κόσμοι, και πρέπει με συνειδητές προσπάθειες να κρατούν τον «κόσμο τους ως Μικμάκ», ενώ παράλληλα τους λείπει η τροφή κι η στέγη.  Όσο περνούν τα χρόνια αντιμετωπίζουν και μεγαλύτερη εχθρότητα (ιδιαίτερα από τους Άγγλους) και οι ίδιοι βρίσκονται σε απόγνωση: Ήταν μαρτύριο να βλέπει τους ανθρώπους της φυλής του πεινασμένους να τρέχουν πίσω απ’ τους Εγγλέζους ζητώντας δουλειά ή φαγητό). Το χειρότερο όμως είναι ότι, όσο περνούν τα χρόνια, χάνουν την ικανότητα να νιώθουν πώς να καταλαβαίνουν και να αποκρυπτογραφούν π.χ. τα ίχνη των ζώων, τα εποχικά σημάδια των φυτών και των δέντρων, τις οσμές των αρκούδων, κλπ κλπ. Ο ρόλος των Ινδιάνων πια σιγά σιγά ξεπέφτει σε οδηγούς των λευκών στο κυνήγι, στο ψάρεμα (οι λευκοί δεν καταλαβαίνουν ότι αυτή ήταν η δουλειά μας. Γι αυτούς το κυνήγι και το ψάρεμα είναι παιχνίδι μόνο. Νομίζουν ότι είμαστε τεμπέληδες γιατί μόνο «παίζουμε»).

Απ’ την άλλη, η δυτική/χριστιανική αντίληψη θεωρεί τους Ινδιάνους «πρόβλημα», γιατί δεν χρησιμοποιούν σωστά τη γη, απλώς περιφέρονται και κυνηγούν. Για τους Ευρωπαίους, είναι φυσιολογική και χριστιανική η αλλοτριωμένη αντίληψη:  «Όπως μας λέει η Αγία Γραφή, είναι καθήκον μας να χρησιμοποιούμε τη γη. Και υπάρχει τόση γη εδώ, που μπορείς να κάνεις οτιδήποτε θέλεις. Οι Ινδιάνοι δεν μπορούν να καταλάβουν ότι η σωστή χρήση είναι να αποψιλώσεις, να οργώσεις, να φυτέψεις και να συγκομίσεις, να βάλεις ζώα να βοσκήσουν, να ανοίξεις ορυχεία και να παραγάγεις ξυλεία. Με λίγα λόγια είναι απολίτιστοι. Και αντίχριστοι». Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος του Μπερνάρ, που τον κρατά όμως για τον εαυτό του: «και γιατί δε θεωρούσε χρήση της γης το κυνήγι και τη συλλογή καρπών;»

Οι απόγονοι του Σελ, που έχουν έντονο το ινδιάνικο στοιχείο, έχουν περισσότερο ενδιαφέρον γιατί ζουν στο μεταίχμιο των δυο κόσμων: (Δεν ανήκω εδώ. Δεν ανήκω στο Μικμάκι –Νέα Σκωτία το λένε τώρα. Είμαι κάτι ξέχωρο απ’ όλους, Άγγλους, Μικμάκ, Γάλλους, Αμερικανούς. Δεν έχω θέση πουθενά. Πολλοί Μικμάκ στο χωριό προσποιούνται ότι όλα είναι εντάξει, αλλά τα ζώα σπανίζουν, και κανείς δεν ξέρει ποιος είναι ο σωστός τρόπος να ζει). Μερικούς μάλιστα τους προορίζουν και για επιχειρηματίες.

Οι αιώνες περνούν και η τεχνολογία προχωράει. Οι τεράστιοι κορμοί δεν μεταφέρονται πια με το ρεύμα των ποταμών, αλλά δημιουργούνται οι σιδηρόδρομοι, με όλες τις απαραίτητες διεργασίες που σημαίνει αυτό (κι άλλη αποψίλωση, ρευστοποίηση μεταλλευμάτων=> απίστευτος αριθμός δέντρων , πυρκαγιές ελεγχόμενες και ανεξέλεγκτες .  Φτάνοντας στον 20^ο αιώνα, κάποιοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι  η φύση είναι πεπερασμένη, κι ότι η εκμετάλλευσή της προϋποθέτει μια πολιτική συντήρησης. Ήδη ο Ρούσβελτ ενσωματώνει αυτήν την πολιτική σε θεσμούς και νόμους (δασοπονική Υπηρεσία, κρατική κατάσχεση δασικών εκτάσεων, κρατικός έλεγχος). Όμως η πρώτη πραγματικά συνειδητή «οικολογικά ευαίσθητη»  φωνή στο βιβλίο, που νοιάζεται όχι για τον άνθρωπο-εκμεταλλευτή αλλά για το ίδιο το δάσος είναι του Τσάρλι, του «αποτυχημένου» γιου του Ντίρερ:

-Είδα πάρα πολλές φυτείες πεύκων σε τακτοποιημένες σειρές. Αλλά δεν τα θεωρώ δάση.

-Μάλιστα. Για σένα δηλαδή τι είναι δάσος;

-Είμαι σίγουρος ότι οι άγριες φυσικές δασικές εκτάσεις είναι τα μόνο πραγματικά δάση. Ολόκληρη η ατμόσφαιρα-το περιβάλλον, ο αέρας, οι μπλεγμένες μεταξύ τους ρίζες, οι ταπεινές φτέρες και οι λειχήνες, τα έντομα και οι αρρώστιες, το χώμα, το νερό, ο καιρός. Όλα αυτά τα κομμάτια φαίνονται πως πλέκονται μαζί και σχηματίζουν μια μεγάλη άγρια ορχήστρα. ΄

Ένα δάσος που ζει για τον εαυτό του και όχι προς όφελος της ανθρωπότητας. 

Καθώς προχωράμε στο τέλος του 20^ου αιώνα και στις αρχές του 21^ου, βρίσκουμε τους απόγονους των δυο δυναστειών Κόνραντ, Ζαν και Φίλιξ πιο ευαισθητοποιημένους  να σπουδάζουν, να ερευνούν τα οικοσυστήματα και ιαματικά φυτά των Μικμάκ, να προσχωρούν στον ακτιβισμό, («οικοβλαμμένους», του αποκαλεί κάποιος!). Οι δυο τελευταίοι μάλιστα επισκέπτονται την Σαπατίσια Σελ, θεία τους επιστήμονα που έχει αποσυρθεί στην ερημιά, για να τη ρωτήσουν για τα βότανα των Μικμάκ: αν ξέρουμε ότι ένα συγκεκριμένο φυτό γιατρεύει τον πόνο ή τη φαγούρα, γιατί δεν μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε πια;

Θα τελειώσω την «ανάγνωση» αυτού του βιβλίου με τη μεγαλειώδη απάντηση της Σαπατίσια, που νομίζω ότι είναι και απόσταγμα σοφίας όλης της μυθιστορηματικής πλοκής:

-Για όνομα του θεού, ήρθατε μέχρι εδώ για να με ρωτήσετε αυτό;(…)Ίσως νομίζετε ότι έχω την απάντηση. Δεν την έχω.(…) Εκείνα τα φυτά περιτριγυρίζονταν από δυνατά και υγιή δέντρα, δέντρα που δεν υπάρχουν πια, δέντρα που αντικαταστάθηκαν από άλλα, αδύναμα κι αρρωστημένα. Δε γνωρίζουμε τίποτα για τη συμβιωτική σχέση που είχαν αναπτύξει εκείνα τα φυτά με τα δέντρα και τους θάμνους της εποχής τους.

Το δάσος είναι η αρχή και πιθανώς το τέλος.

Υγ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η παρουσίαση της Μάρω Βασιλειάδου, στο άρθρο  "Η ευαίσθητη επιδερμίδα των δέντρων"

Χριστίνα Παπαγγελή