Μεταμόρφωση, Φραντς Κάφκα

Ήταν ζώο, αφού τον συγκινούσε τόσο η μουσική;

Ο περιοδεύων επαγγελματίας παραγγελιοδόχος υφασμάτων Γκρέγκορ Σάμσα, ένα πρωινό δεν μπόρεσε να πάει στη δουλειά του∙ είχε μεταμορφωθεί σ ένα τεράστιο ζωύφιο, μια σιχαμερή κατσαρίδα…

Αυτή είναι η βασική σύλληψη της νουβέλας του Κάφκα∙  πέρα απ αυτό το βασικό αλληγορικό στοιχείο, η υπόθεση εκτυλίσσεται σχεδόν ρεαλιστικά, και σ’ αυτό θυμίζει την βασική τεχνική που ακολουθεί κι ο Σαραμάγκου (φτιάχνει μια «φανταστική συνθήκη» και στη συνέχεια μελετά τις έκτακτες ανθρώπινες σχέσεις που δημιουργεί ή που συνεπάγεται αυτή η συνθήκη). Έτσι λοιπόν, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι όλο το βιβλίο είναι «ανάπτυξη» της πρώτης σελίδας, όπου βλέπουμε να ξεκινά η αμετάκλητη βασανιστική πορεία του ήρωα στον εκμηδενισμό.

Ποια είναι τα στοιχεία που συνιστούν τον εκμηδενισμό;

Το άγχος του Γκρέγκορ στην αρχή επικεντρώνεται στο ότι… δε θα μπορέσει να πάει στη δουλειά του, με την οποία ελπίζει ότι θα καλύψει τα χρέη της οικογένειας. Περνά η ώρα και δε θα προλάβει να πάρει το τρένο, παγώνει όταν αντιλαμβάνεται ότι έρχονται από το κατάστημα να τον αναζητήσουν και μάλιστα ο πληρεξούσιος! (γιατί να’ ναι ο Γκρέγκορ καταδικασμένος να υπηρετεί σε μια επιχείρηση, όπου η παραμικρή καθυστέρηση δημιουργούσε αμέσως τη μεγαλύτερη υποψία; (…) Έπρεπε να έρθει ο ίδιος ο πληρεξούσιος κι έπρεπε να δείξουν μ’ αυτό σ’ ολόκληρη την αθώα οικογένεια πως την έρευνα αυτής της ύποπτης υπόθεσης μπορούσαν να την εμπιστευτούν μόνο στην φρόνηση ενός πληρεξούσιου;). Η δουλοπρέπεια των γονιών μπροστά στον πληρεξούσιο συμπληρώνεται από τη διάθεση για υπακοή και συμμόρφωση του ταραγμένου Γκρέγκορ-κατσαρίδα, που στην αρχή τουλάχιστον νομίζει ότι μπορεί να μιλήσει και να φωνάξει δικαιολογίες μέσα από το κλειδωμένο του δωμάτιο. Αλλά βέβαια, όλα όσα λέει δεν γίνονται καταληπτά… η φωνή του γίνεται φωνή ζώου και δεν μπορεί πια να επικοινωνήσει, εφόσον μια και δεν γινόταν καταληπτός, κανείς δεν σκεφτόταν, ούτε καν η αδερφή, πως αυτός μπορούσε να καταλάβει τους άλλους.

Έτσι, όσο περνά ο καιρός, βλέπουμε να παραιτείται, η αδιαφορία του για όλα ήταν πολύ μεγάλη, για να καθαρίζεται όπως πρώτα πολλές φορές την ημέρα πλαγιασμένος στη ράχη του και πάνω στο χαλί∙  γίνεται όλο και πιο παθητικός παρατηρητής και συνηθίζουν όλοι στη μεταμόρφωση αυτή (για πλήρη εξοικείωση δεν μπορούσε φυσικά ποτέ να γίνει λόγος). Παρακολουθούμε βήμα βήμα τις αντιδράσεις της μάνας, της αδερφής, της γριάς υπηρέτριας. Η υπομονή όλων εξαντλείται, ακόμη και της αδερφής, που κάποια στιγμή αναφωνεί ότι πρέπει να απαλλαγούν απ’ «αυτό». Κι η γριά υπηρέτρια εξιτάρεται να τον παρακολουθεί κι αρχίζει να τον ταπεινώνει με βρισιές, ενώ η σκηνή- καταλύτης, με τους τρεις νοικάρηδες που σοκάρονται στη θέα του τέρατος, τον οδηγεί στον άκρο εξευτελισμό, στην πλήρη παραίτηση, στο θάνατο.

 Δε μπορούμε βέβαια να μη σταθούμε ιδιαίτερα στη στάση του πατέρα. Ο πατέρας, εκπρόσωπος του κατεστημένου (αρνούνταν μ’ ένα είδος ισχυρογνωμοσύνης να βγάλει και στο σπίτι τη στολή του κλητήρα∙ κι ενώ οι πιζάμες κρέμονταν άχρηστες στην κρεμάστρα, ο πατέρας ελαφροκοιμόταν με τα ρούχα στη θέση του, σα να’ τανε πάντα έτοιμος για την υπηρεσία του και περίμενε κι εδώ τη φωνή του προϊσταμένου του) είναι ο πρώτος και ο μόνος που αντιμετωπίζει κάποια στιγμή το τέρας σα σιχαμερό ζωύφιο κι όχι σαν το γιο του (πολύ υποβλητική/εφιαλτική η σκηνή). Είναι ο μόνος που του φέρεται βίαια, πετώντας του ένα πορτοκάλι, που σφηνώνεται στη ράχη του Γκρέγκορ και προκαλεί την επιταχυνόμενη εξασθένισή του μέχρι το θάνατο.

Δεν μπορεί κανείς να μην αναλογιστεί τις γνωστές σχέσεις του Φ. Κάφκα με τον πατέρα του (βλ. το μακροσκελέστατο γράμμα, πάνω από 100 σελίδες,  που δεν επιδόθηκε ποτέ στον πατέρα[1], καθώς και το διήγημα Ο γιατρός ), αλλά πέρα απ αυτό, ο πατρικός λόγος είναι το σύμβολο της εξουσίας κάτω από την οποία ο Γκρέγκορ/Κάφκα εκμηδενίζεται.

Τα στοιχεία αυτά που απασχολούν πολύ τον συγγραφέα τα βλέπουμε σε πολύ πιο σύνθετη κι αποδομητική μορφή στον Πύργο και στη Δίκη.

Τέλος, ας ξαναθυμηθούμε την ανάρτηση του Βασίλη (ας εων) σ αυτό το ίδιο μπλογκ, πριν από 5 χρόνια.

Χριστίνα Παπαγγελή

---

[1] Το γράμμα αυτό δε δόθηκε ποτέ στη δημοσιότητα, αλλά περικοπές του αναφέρει ο Max Brod στο βιβλίο του για τον Κάφκα