Ένας σουλτάνος στο Παλέρμο, Τάρικ Αλί

Σπάνια συμπίπτει η ιστορία του κατακτητή

με την ιστορία του σκλαβωμένου

Πρόκειται για το τέταρτο βιβλίο της γνωστής πενταλογίας του πολιτικού στοχαστή και ακτιβιστή, συγγραφέα Ταρίκ Αλί, στην οποία ξεδιπλώνεται με ποικίλους τρόπους το θέμα της διαχρονικής, ιστορικής σχέσης του Ισλάμ με τον Δυτικό κόσμο (βλ.  Η νύχτα της χρυσής πεταλούδας,  Η πέτρινη γυναίκα,  Στον ίσκιο της ροδιάς). Έτσι, σ’ αυτό το βιβλίο βρισκόμαστε στη Σικιλλίγια (Σικελία) όπου το αραβικό στοιχείο υπερτερεί την εποχή λίγο μετά την κατάκτησή της απ’ τους Νορμανδούς, και πιο συγκεκριμένα στα 1153, επί βασιλείας του Ρουτζάρι (επονομαζόμενου Σουλτάνου), του γνωστού σε μας ως Ρογήρου Β΄. Ο Ρογήρος Β΄[1], όπως λένε και οι ιστορικοί, ήταν ήπιος βασιλιάς και ανέχτηκε όσο ήταν δυνατόν το μουσουλμανικό στοιχείο (τόσο ώστε να μη χάσει την εύνοια των βαρόνων και των Λομβαρδών), ενώ φιλοξένησε στην αυλή του επιστήμονες, μέσα στους οποίους και τον περίφημο Άραβα γεωγράφο, χαρτογράφο και βοτανολόγο Μουχάμμαντ αλ Ιντρισί, γνωστό για το «σπουδαιότερο γεωγραφικό σύγγραμμα του Μεσαίωνα» (που αναγκάζεται να ονομάσει «Βιβλίο του Ρογήρου»), όπως και το εγχειρίδιο φαρμακολογίας σε δώδεκα γλώσσες, το «Βιβλίο των απλών φαρμάκων».  

Ο Ιντρισί λοιπόν, ιστορικό πρόσωπο,  είναι ο βασικός πρωταγωνιστής του βιβλίου, και ο «Σουλτάνος από το Παλέρμο» του τίτλου είναι ο Ρογήρος ο Β΄(όπου σουλτάνος =βασιλιάς), που το 1153 είναι άρρωστος και γνωρίζει ότι σύντομα θα πεθάνει. Οι δύο άντρες είναι φίλοι από την νεότητά τους (η οικειότητα ανάμεσά τους είχε προκαλέσει άφθονα κουτσομπολιά στους δρόμους, τα οποία καλλιεργούσαν οι ευνούχοι του παλατιού) και ο Ρογήρος πάντα συμβουλεύεται τον Ιντρισί στις δύσκολες αποφάσεις, ειδικά όταν αφορούν την ισορροπία ανάμεσα στις δυο διαφορετικής θρησκείας κοινότητες.

Το επιστημονικό και ερευνητικό πνεύμα του Μουχάμμαντ σπρώχνει τον 58χρονο ήρωα (υπό την σκέπη πάντα του προστάτη βασιλιά) στην αναζήτηση της γνώσης, στην αμφισβήτηση, αλλά και στην αποδοχή και μελέτη των χειρογράφων και αλλόθρησκων ερευνητών, εφόσον αυτό που τον ενδιαφέρει είναι η αλήθεια, επιστημονική και ηθική. Έτσι, έχουμε ένα ανοιχτό μυαλό με πολύπλευρα ενδιαφέροντα, που προσπαθεί να εντοπίζει με «αντικειμενικότητα» τις διαφορές ανάμεσα στα δόγματα (ισλαμικό, χριστιανικό) αλλά και τις πρακτικές κάθε κοινότητας (πώς ήταν δυνατόν ο Αλλάχ να έχει μόνο ένα παιδί, τον Ίσα (=Ιησούς); Πώς είναι δυνατόν ο Παντοδύναμος να αποκτήσει μόνο έναν γιο; Και για ποιο λόγο επινόησαν αυτό το ψέμα οι Ναζαρηνοί; Η μόνη εξήγηση ήταν επειδή βρίσκονταν χρονικά πιο κοντά στο ρωμαϊκό κόσμο και τους θεούς του. Ήταν υποχρεωμένοι να προσθέσουν λίγη μαγεία στη θρησκεία τους, προκειμένου να προσελκύσουν πιστούς). Τον συνεπαίρνει ιδιαίτερα η αρχαία ελληνική μυθολογία και η προσωπικότητα του Αλ Χόμα (του Όμηρου), διαβάζει τις αραβικές μεταφράσεις του Ηρόδοτου, Αριστοτέλη, Γαληνού κ.α. και διερευνά τους τρόπους και τις μεθόδους των αρχαίων σοφών στην προσπάθειά του να συντάξει μια παγκόσμια γεωγραφία. 

Στο βιβλίο διαγράφονται αριστοτεχνικά οι τεταμένες σχέσεις των «Ναζαρηνών» με τους μουσουλμάνους (που ουσιαστικά υπερέχουν και αριθμητικά και πολιτιστικά), ενώ ο χριστιανός -Νορμανδός- σουλτάνος περιστοιχίζεται από καλόγερους Φράγκους, Έλληνες που τον πιέζουν να διώξει τους μουσουλμάνους, βαρόνους που εποφθαλμιούν τη δυναστεία των Ωτβίλ, και -τους πιο «βάρβαρους»- Λομβαρδούς που ασκούν εξουσία, κακοποιούν και διώκουν απροκάλυπτα κάποιες φορές το ισλαμικό στοιχείο. Μέσα σ’ αυτό το παζλ λαών διαφορετική θρησκείας και κουλτούρας ο Ιντρισί προσπαθεί με τον ψύχραιμο και φιλειρηνικό τρόπο του να επηρεάσει τον βασιλιά αλλά και τους  ομόθρησκούς  του που είναι έτοιμοι να εξεγερθούν σε κάθε χριστιανική πρόκληση.

Η κρίση κορυφώνεται όταν οι Ναζαρηνοί ζητούν απ’ τον Ρουτζάρι/Ρογήρο το κεφάλι του Φιλίππου, που είναι ο πιο αξιοσέβαστος απ’ τους συμβούλους  του βασιλιά∙ ευνούχος, μουσουλμάνος εκχριστιανισμένος με το ζόρι, στη συνέχεια ασπάστηκε το Ισλάμ από επιλογή, φιλόσοφος και κάτοχος πολλών γλωσσών. Οι κατηγορίες είναι αστείες, αλλά τα αίτια είναι ότι οι εκκλησιαστικοί κύκλοι και οι βαρόνοι φοβούνται τη δύναμη του Φιλίππου. Επιπλέον, ωθούν τους μουσουλμάνους σε εξέγερση ώστε να έχουν το κίνητρο/άλλοθι να τους εξοντώσουν (κάθε ενέργεια θα εκληφθεί ως πρόκληση, πράγμα που θα προκαλούσε λουτρό αίματος). Ο έξυπνος Φίλιππος αντιλαμβάνεται αυτήν την τακτική και αρνείται κάθε προσπάθεια απόδρασης (αν το βάλω στα πόδια και κρυφτώ, θα είναι σημάδι ενοχής και δεν προτίθεμαι να τους προσφέρω αυτήν την ικανοποίηση. Αν έφευγα, η εκδίκησή τους θα στρεφόταν εναντίον σας. Οι καλόγεροι δυσκολεύονται να κρύψουν το μίσος τους για το Παλέρμο). 

Η απόφαση του -εκβιασμένου- Σουλτάνου να θυσιάσει τον πολύτιμο σύμβουλό του, αλλά και του ίδιου του Φιλίππου να παραδοθεί στην πυρά προκαλεί θύελλα αντιδράσεων εκ μέρους των Πιστών (δηλαδή των μουσουλμάνων). Η χριστιανική εκκλησία και οι βαρόνοι με τη σειρά τους στρατολογούν τους Λομβαρδούς, αυτά τα άξεστα κτήνη που συνετέλεσαν στην καταστροφή της μεγάλη αυτοκρατορίας των Ρωμαίων. Ανάμεσα στους Άραβες ξεχωρίζει η μορφή του αλ Φαρίντ, επονομαζόμενου «Έμπιστου», ενός ηγέτη αξιοθαύμαστου, με όραμα και κοινωνική ευαισθησία, που λόγω του ασκητικού τρόπου ζωής του έγινε θρύλος και απέκτησε χιλιάδες υποστηρικτές. Αυτός προτρέπει τα πλήθη να εξεγερθούν, ερχόμενος σε αντίθεση με τον φιλειρηνιστή Ιντρισί.

Πέρα από το ιστορικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το μυθιστόρημα, βλέπουμε πώς μέσα από την καθημερινή ζωή διαγράφεται ένας διαφορετικός πολιτισμός, μια τελείως διαφορετική νοοτροπία που παίρνει σάρκα και οστά μέσα από τις οικογενειακές σχέσεις του πληθωρικού Ιντρισί. Χωρισμένος, με δυο ανόητες κόρες που περιφρονεί ενώ συμπαθεί τους γαμπρούς του και τα εγγόνια του, με έναν γιο εξαφανισμένο κι έναν άλλον σχεδόν πνευματικά διαταραγμένο (που όψιμα ανακαλύπτει ότι έχει εξαιρετικές δεξιότητες κι ενδιαφέροντα).  Με ερωμένη την όμορφη Μάγυα, με την οποία έχει κρυφά μια κόρη την έξυπνη, τολμηρή και αυθόρμητη ‘Ελινορ, αλλά και με την αδερφή της ερωμένης που ζητά την επαφή μαζί του για να κάνει παιδί αλλά τον ερωτεύεται… εν γνώσει της Μάγυα,  γίνεται ξανά πατέρας δυο φορές (καθόλου παράξενο βέβαια στον ισλαμικό πολιτισμό όπου η πολυγαμία για τους άντρες ήταν κανόνας). Όλα αυτά τα πρόσωπα δρουν στο ιστορικό πλαίσιο που είπαμε, αγαπούν, μισούν, διαλέγονται, έχουν αγωνίες και ελπίδες και συνθέτουν ένα πίνακα της εποχής τον οποίο η επίσημη Ιστορία δυσκολεύεται να μας δώσει.

Χριστίνα Παπαγγελή

[1] Ας δούμε λίγο το ιστορικό πλαίσιο της εποχής για να μπούμε στην ατμόσφαιρα:

Από το έτος 999 Νορμανδοί τυχοδιώκτες είχαν φθάσει στη Ν. Ιταλία. Οι Λομβαρδοί, που προσπαθούσαν να αναλάβουν την εξουσία των πόλεων από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τους πήραν ως μισθοφόρους, αλλά έπειτα από έναν αιώνα οι Νορμανδοί μισθοφόροι κατείχαν την εξουσία των πόλεων. Το 1095 που ο Ρογήρος Α' γίνεται κόμης της Σικελίας, ο εξάδελφός του Ρογήρος Μπόρσα είναι δούκας της Απουλίας και Καλαβρίας και ο άλλος εξάδελφός του Ριχάρδος Β' είναι πρίγκιπας της Κάπουας. Εκτός αυτών στη Ν. Ιταλία υπήρχαν κόμητες, που όφειλαν τυπικά υποταγή σε έναν από τους τρεις αυτούς ηγεμόνες. Το 1101 ο Ρογήρος Α' απεβίωσε και άφησε τον πρωτότοκο, 8ετή υιό του Σίμωνα υπό την αντιβασιλεία της μητέρας του Αδελαΐδας ντελ Βάστο. Αυτός όμως απεβίωσε 4 έτη μετά, οπότε έγινε κόμης Σικελίας ο 9ετής αδελφός του Ρογήρος Β' με τη μητέρα του αντιβασίλισσα.

Ο Ρογήρος Β' έγινε από τους ισχυρότερους βασιλείς της Ευρώπης. Συγκέντρωσε στο Παλέρμο άνδρες όπως ο Έλληνας ιστορικός Νείλος Δοξαπατρής, ο Άραβας γεωγράφος Μουχάμαντ αλ-Ιντρίσι, κά. Επέτρεψε την ανοχή στις γλώσσες, τις φυλές, τη θρησκεία. Για τη διοίκηση του κράτους προσέλαβε πολλούς Έλληνες και Άραβες, που είχαν εκπαιδευθεί στη μακρά παράδοση της κεντρικής διοίκησης. Υπηρετήθηκε από άνδρες διαφορετικής ιθαγένειας, όπως τους ναυάρχους Χριστόδουλο και Γεώργιο εξ Αντιοχείας, τον οποίο έκανε amiratus amiratorum (αρχιναύαρχο) και τον Τόμας Μπρουν kaid (κύριο) της Αυλής. Η Σικελία έγινε ηγέτιδα ναυτική δύναμη της Μεσογείου. (Wikipedia, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%BF%CE%B3%CE%AE%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%92%CE%84_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%A3%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CF%82)