Η άβυσσος, Μαργκερίτ Γιουρσενάρ

Ποιος θα ήταν τόσο ανόητος να πεθάνει

χωρίς να έχει κάνει μια φορά το γύρο της φυλακής του;

«Έργο ζωής» για την συγγραφέα είναι το βιβλίο αυτό (γαλλικός τίτλος «Oeuvre au noir»[1]), ένα φιλόδοξο μυθιστόρημα που το δούλευε από είκοσι χρονών και το ολοκλήρωσε  σαράντα χρόνια αργότερα! Είναι, όπως λέει και η ίδια στο συνοδευτικό σημείωμα, από τα έργα με τα οποία ο συγγραφέας ζει σ όλη του τη ζωή.

Ο βίος και η πολιτεία  ενός ανήσυχου πνεύματος που δοκιμάζεται στην πιο ζοφερή περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας (16^ος αι./Αναγέννηση VS μεταρρύθμιση, αντιμεταρρύθμιση/Ιερά εξέταση) ξετυλίγεται  σ αυτό το βιβλίο, ένα από τα καλύτερα της Γιουρσενάρ, όπως ακούγεται. Ο Ζήνων, ο πρωταγωνιστής, νόθο παιδί φλωρεντινής καταγωγής  (ο πατέρας του είχε φιλίες με τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Λ. Ντα Βίντσι), εγκαταλείπει από τα είκοσι χρόνια του την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Μπρυζ, καθώς και τη Σχολή Θεολογίας όπου η ορμή του τους είχε θαμπώσει όλους (ο νιόφερτος, που είχε την ικανότητα να στηρίζει στο πί και φί οποιαδήποτε θέση, απόκτησε αμέσως ένα εξωφρενικό γόητρο), και περιπλανιέται  στην Ευρώπη αναζητώντας τη φιλοσοφική και επιστημονική  αλήθεια. Ο «τυχοδιώκτης» της γνώσης, που γνώρισε τα πρώτα γράμματα δίπλα στον Βαρθολομαίο Καμπάνους, αρχιμανδρίτη στην Μπρυζ[2], έμαθε λατινικά, ελληνικά, αλχημεία, επιστήμες λάτρεψε τα βιβλία αλλά κατόπιν κατάλαβε ότι τα βιβλία παραληρούν και ψεύδονται σαν τους ανθρώπους, και ότι οι διεξοδικές εξηγήσεις του κληρικού αφορούσαν συχνά γεγονότα που δεν ήταν γεγονότα και συνεπώς δεν απαιτούσαν εξήγηση.  Ο φιλόσοφος αλχημιστής κινείται ανάμεσα σ έναν ερμητισμό που βάζει έναν θεό σε λανθάνουσα κατάσταση στο εσωτερικό των πραγμάτων και σ έναν αθεϊσμό που μόλις τολμά να αναφέρει το όνομά του.  Είναι μια πλαστή προσωπικότητα που στηρίζεται όμως σε αυθεντικούς φιλοσόφους ή επιστήμονες του καιρού του.

Στο ξεκίνημα αυτής της περιπλάνησης τον βλέπουμε με τον ξάδερφό του, Ερρίκο Μαξιμιλιανό, που αντίστοιχα,  εγκαταλείποντας  το εμπόριο υφασμάτων, είχε αποφασίσει  πως είχε έρθει πια ο καιρός να ψαχουλέψει μόνος του, με τα χέρια του, τις καμπυλότητες του κόσμου ετούτου (ποιος θα ήταν τόσο ανόητος να πεθάνει χωρίς να έχει κάνει μια φορά το γύρο της φυλακής του;). Η συνάντησή τους είναι σημαδιακή∙ ο Ερρίκος, ο «τυχοδιώκτης»  της δύναμης, αναζητά την εξουσία (είμαι δεκαέξι χρονών, σε δεκαπέντε χρόνια θα δούμε αν είχα την τύχη να γεννηθώ ισάξιος του Αλέξανδρου. Το θέμα είναι να είναι κανείς άντρας/ζητήστε τους ήρωες και τα φούμαρα στον Πλούταρχο, αδελφέ Ερρίκε. Για μένα το θέμα είναι να είμαι περισσότερο από άντρας). Ο Ζήνων με φορεσιά προσκυνητή τραβά για την Κομποστέλλα[3], όχι για να προσκυνήσει (παίρνουμε μια ιδέα για την αθεΐα του: τι δουλειά έχω εγώ μ αυτούς τους ακαμάτηδες; ), αλλά για να συναντήσει τον σοφό αββά του Σαιν Μπαβόν.

Στο συνεχές ταξίδι του μέχρι το θάνατο, στα σαράντα χρόνια που έζησε μετά την πρώτη αυτή φυγή, δοκιμάζει κάθε λογής δυνατή εμπειρία στα διάφορα μέρη που επισκέπτεται: Τουρναί, Αμβέρσα Γάνδη, Παρίσι, Λανγκεντόγκ, Μονπελλιέ, Μπολόνια, Ίνσμπρουκ, Βούρτζμπουργκ, Θουριγγία, Πολωνία, Σουηδία∙  γίνεται ανατόμος, αλχημιστής, γιατρός, φιλόσοφος . Το πνεύμα του είναι ερευνητικό και ανήσυχο, εκπροσωπώντας την «προοδευτική» τάση της αναγέννησης. Δεν κουραζόταν να ζυγιάζει και να μελετάει με περιέργεια τις πέτρες που οι επιφάνειές τους, στιλπνές ή τραχιές, στον τόνο της σκουριάς ή της μούχλας, διηγούνται μια ιστορία, μιλάν για τα μέταλλα που έχουν σχηματίσει, για τις φωτιές ή τα νερά που κάποτε κατακάθισαν μέσα στην ύλη τους ή πάγωσαν τη μορφή τους. Η εποχή όμως είναι σκοτεινή και γεμάτη αντιστάσεις (πανούκλα, αιρέσεις, Ιερά εξέταση, μαρτύρια, θεοποιημένοι βασιλιάδες, δουκάτα, αββαεία κλπ). Η ίδια η Γιουρσενάρ μας δίνει στο τέλος του βιβλίου αναλυτικά στο σημείωμά της τις πηγές έμπνευσής της (πολύ απαραίτητο και «έντιμο» αυτό για το ιστορικό μυθιστόρημα) λέγοντας ότι τα ταξίδια του Ζήνωνα, η τριπλή σταδιοδρομία του σαν αλχημιστή, γιατρού και φιλοσόφου ακολουθούν από πολύ κοντά όσα γνωρίζουμε ή διηγούνται για τον Παράκελσο[4].

Ο Ερρίκος και ο Ζήνων θα ξανασυναντηθούν στο Ίνσμπρουκ την εποχή της συνόδου του Τριδέντου (1545-7), κατά την οποία η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εξέδωσε καταδίκες για τις  αιρέσεις που όρισε ως προτεσταντικές. Είναι άλλωστε η εποχή της άνθισης της Ρωμαϊκής Ιεράς Εξέτασης[5], ενόψει των εκατοντάδων αιρέσεων και αποστατικών λαϊκών κινημάτων. Ο εκτενής διάλογος των δύο ξαδέρφων είναι αποκαλυπτικός για τον τρόπο που σκέφτονται, τους χαρακτήρες τους αλλά και την ατμόσφαιρα της εποχής. Ο Ερρίκος είναι πια λοχαγός και κατάσκοπος, ενώ ο Ζήνων, μέσα από τις επιστημονικές του αναζητήσεις έχει συγκροτήσει πια τη φιλοσοφική του θεωρία αμφισβήτησης (Ερρίκος: αξίζει τον κόπο, αδερφέ Ζήνωνα, να περιπλανηθείς είκοσι χρόνια για να φτάσεις μια μέρα να έχεις τις αμφιβολίες που φυτρώνουν από μόνες τους μέσα σε όλα τα καλοφτιαγμένα κεφάλια; / Ζήνων: συχνά λέω μέσα μου ότι μόνο μια αιώνια τάξη ή μια περίεργη επιμονή της ύλης να ξεπερνάει τις δυνατότητές της θα μπορούσε να εξηγήσει για ποιο λόγο πασχίζω την κάθε μέρα που έρχεται να σκεφτώ λίγο πιο καθαρά από την προηγούμενη/γνωρίζω ότι δεν γνωρίζω αυτό που δεν γνωρίζω/ όταν βλέπω πού μας οδηγούν οι θεωρήσεις μας αδερφέ Ερρίκε, δεν μου κάνει και τόσο εντύπωση που μας καίνε).

Ο στατικός βίος

Το δεύτερο μισό του 16^ου αι. είναι μια πολύ συγκεχυμένη περίοδος, όπου η μεταρρύθμιση και η αντιμεταρρύθμιση βρίσκονται σε έξαρση. Ο Ζήνων διώκεται φυσικά για τις αιρετικές του ιδέες του, που είναι διατυπωμένες και δημοσιευμένες στη Γαλλία (Protheories). Υιοθετεί  το ψευδώνυμο Σεβαστιανός Θέους (είχε εξελληνο-λατινίσει το όνομά του)  κι αλλάζει « ταυτότητα» την οποία υποστηρίζει πιστά (αυτή η φανταστική ζωή θα μπορούσε πολύ καλά να είναι δική του). Η επιστροφή του στην Μπρυζ και η επαφή του ξανά (χωρίς να τον αναγνωρίζουν παρά σε μια μόνη περίπτωση) με πρόσωπα του παρελθόντος τον οδηγούν σε βαθύ αναστοχασμό:

Οδυνηρά, με μισή καρδιά, αυτός ο ταξιδιώτης που τερμάτιζε μια πορεία που είχε βαστάξει πάνω από πενήντα χρόνια, υποχρεωνόταν, για πρώτη φορά στη ζωή του, να ξαναχαράξει με το μυαλό του τους δρόμους πούχε περάσει ξεχωρίζοντας το θελημένο από το αναγκαίο, -πασχίζοντας να διακρίνει ανάμεσα στο λίγο που φαινόταν να εκπορεύεται απ αυτόν και σ αυτό που ανήκε στην εξ αδιαιρέτου ανθρώπινη συνθήκη του. (…) Είκοσι χρονών είχε πιστέψει πως ήταν ελεύθερος από τις ρουτίνες και τις προκαταλήψεις που παραλύουν τις πράξεις μας και βάζουνε παρωπίδες στο νου, αλλά στη συνέχεια είχε περάσει τη ζωή του προσπαθώντας να αποκτήσει πεντάρα πεντάρα αυτή την ελευθερία που στην αρχή είχε πιστέψει ότι την όριζε ολόκληρη. Δεν είμαστε ελεύθεροι όσο επιθυμούμε, όσο θέλουμε, όσο φοβόμαστε, ίσως όσο ζούμε.

Γυμνός και μόνος, οι καταστάσεις έπεφταν από πάνω του όπως το χαν κάνει τα ρούχα του. Ξαναγινόταν αυτός ο Κάδμειος Αδάμ των ερμητικών φιλοσόφων, ο τοποθετημένος μέσα στην καρδιά των πραγμάτων, μέσα στον οποίο διασαφηνίζεται και αρθρώνεται αυτό που παντού αλλού είναι συγκεχυμένο και άναρθρο.

Μια από τις πνευματικές προσωπικότητες με τις οποίες συμμερίζεται τις φιλοσοφικές του ανησυχίες και τις θεολογικές αμφιβολίες  του είναι ο ηγούμενος («προσευχητής»)  του Αγίου Κοσμά της Μπρυζ, ενώ ασκεί με ασταμάτητη προσήλωση (που ο ηγούμενος είχε αποκαλέσει κατάσταση δέησης)  τις ιατρικές του δεξιότητες. Γιατρεύει  τον καθένα, θέτοντας τον εαυτό του σε κίνδυνο∙  παρακολουθούμε τις ατέλειωτες θεολογικές συζητήσεις με αφορμή τη θεραπεία ανθρώπων που μπορεί να είναι αιρετικοί ή αμαρτωλοί.

·         Επάγγελμά μου είναι να γιατρεύω/ βλέπετε σε μένα έναν Λουθηρανό; -

·  Όχι φίλε μου, φοβούμαι ότι δεν έχετε αρκετή πίστη για να είστε αιρετικός. Είμαι ο τελευταίος που θα ευχόταν να καεί ζωντανός ένα φουκαράς για λεπτότατες θεολογικές αποχρώσεις που δεν τις κατανοεί.

·  Κάθε λύπη και κάθε κακό είναι άπειρα στην ουσία, και το ίδιο άπειρα είναι και σε αριθμό.

·  Πόσες νύχτες δεν απόδιωξα την ιδέα ότι ο θεός από πάνω μας δεν είναι άλλο παρά ένας τύραννος ή ένας ανίκανος μονάρχης, και ότι ο άθεος που τον αρνιέται είναι ο μόνος άνθρωπος που δεν βλασφημά…

·  Ο θεός βασιλεύει παντοδύναμος στον κόσμο των πνευμάτων αλλά εδώ είμαστε στον κόσμο των σωμάτων

Εκλογές ηγουμένων αλλά και σκοτεινές αιρέσεις, ακόλαστες συνάξεις, λουτρά Αγγέλων… Ο Ζήνων άθελά του είναι μάρτυρας μυστικών αποκαλύψεων  (στους Αγγέλους δεν υπάρχει ούτε ντροπή, ούτε ζήλεια, ούτε άμυνα στη γλυκιά χρήση του σώματος. Η Ωραία δίνει σε όλους όσους την παρακαλούμε την παρηγοριά των φιλιών της). Η εμπλοκή του με πρόσωπα της σκοτεινής αίρεσης « των Αγγέλων»  οδηγεί στη δίκη και την εκτέλεση αγαπητών του προσώπων, και τον ίδιο τον οδηγεί στη «φάκα».

Όπως και να ταν ο Ζήνων ήταν έτοιμος. Παραδόθηκε χωρίς καμιάν αντίσταση. Όταν έφτασε στη γραμματεία του δικαστηρίου, κατέπληξε τους πάντες δίνοντας το αληθινό του όνομα.

Η φυλακή

Η πλάνη του Επίκουρου, η υπόθεση με άλλα λόγια ότι είναι ένα τέλος ο θάνατος, αν και πιο σύμφωνη με τα όσα παρατηρούμε στα πτώματα και στα νεκροταφεία, τραυμάτιζε καίρια, όχι μόνο την άσβεστη δίψα μας να βρισκόμαστε στον κόσμο, αλλά και την περηφάνια  που μας βεβαιώνει ανόητα πως το αξίζουμε να βρισκόμαστε αυτού. Όλες αυτές τις  γνώμες τις έβλεπαν να προσβάλλουν το θεό. Κυρίως τις έψεγαν γιατί κλόνιζαν τη σπουδαιότητα του ανθρώπου. Ήταν λοιπόν φυσικό να οδηγούνε στη φυλακή, ή καιν ακόμα μακρύτερα, αυτούς που τις διαδίδανε.

Το τελευταίο αυτό κεφάλαιο είναι κι ένα crescendo προς το θάνατο, που γνωρίζει ο Ζήνων ότι τον περιμένει.  Παρακολουθούμε βήμα βήμα  τη δίκη∙  παρακολουθούμε τα συναισθήματα και τις σκέψεις του μέσα στη φυλακή, μέσα στην απομόνωση του κελλιού τα ατέλειωτα παιχνίδια του νου, της φαντασίας, του ονείρου∙  τους άπειρους συνδυασμούς αντίστασης  που μπορεί να βρει ένα ελεύθερο πνεύμα που βρίσκεται κάτω από το φάσμα του θανάτου. Την επίσκεψη του κληρικού Βαρθολομαίου Καμπάνους, του πρώτου του δάσκαλου, ένα διάλογο απίστευτου φιλοσοφικού βάθους.

·  Είναι περίεργο πώς για τους χριστιανούς οι υποτιθέμενες ανωμαλίες της σάρκας συνιστούν το κατ εξοχήν κακό. Κανείς δεν τιμωρεί με μανία και αηδία την ωμότητα, την αγριότητα,  τη βαρβαρότητα, την αδικία. Κανείς δεν θα διανοηθεί να βρει αύριο αναίσχυντους τους καλούς ανθρώπους που θα έρθουνε να με δουν να σφαδάζω μέσα στις φλόγες.

·  Μη θλίβεστε optime pater. Η εξέγερση που σας απασχολεί βρισκότανε μέσα μου, ή, ίσως, μέσα στον αιώνα.

·  Ο ηγούμενος των Μινοριτών, αν και ήταν καλός κληρικός και υποδειγματικός χριστιανός, δεν μπόρεσε να δει την άβυσσο μέσα στην οποία είχατε επιλέξει να ζήσετε, είπε με δριμύτητα ο Βαρθολομαίος. Αναμφίβολα θα του είχατε πολύ και συχνά ψευσθεί/ γελιέστε, ξανασυνατιόμασταν πέρα από τις αντιφάσεις.

·  Ίσως να αποδίδομε υπερβολική αξία στον βαθμό σταθερότητας που επιδεικνύει ένας άνθρωπος που πεθαίνει.

Η συγγραφέας μέσα από ένα μηχανισμό ταύτισης μας βοηθά να αντιληφθούμε όλες τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν μια τόσο οριακή κατάσταση. Την οριακή κατάσταση που βιώνει ένας άνθρωπος όχι μόνο επειδή πεθαίνει και το ξέρει, αλλά επειδή δεν εκχωρεί τις ιδέες του στο ελάχιστο, ενώ οι πιέσεις είναι τρομακτικές. Τίποτα δεν είναι μονοδιάστατο.

Το τελευταίο υποκεφάλαιο, « Το τέλος του Ζήνωνα», αν μπορούσα θα το αντέγραφα όλο. Νομίζω ότι δε θα μπορούσε να υπάρξει πιο βαθιά, αισθησιακή, ποιητική αναφορά στις τελευταίες στιγμές που ζει ένας άνθρωπος. Ο Ζήνων εκτός από την απόφασή του να πεθάνει, είχε αποφασίσει να πεθάνει κι απ το ίδιο του το χέρι. Μια λάμα κρυμμένη μυστικά είναι το τελευταίο πεδίο επιλογής του. Κόβοντας την κερκιδική αρτηρία, το ανέκκλητο είχε τελειωθεί.

Ανασηκώθηκε με προσπάθεια, όχι γιατί τον ενδιέφερε να το κάνει, αλλά για να αποδείξει στον εαυτό του ότι ήταν ακόμη δυνατή αυτή η κίνηση. Συχνά του είχε τύχει να ξανανοίξει μια πόρτα μόνο και μόνο για να βεβαιωθεί ότι δεν την είχε κλείσει πίσω για πάντα, κάνοντας έτσι στον εαυτό του μια επίδειξη της περιορισμένης ελευθερίας του ανθρώπου.

(…)

Ο απέραντος βόμβος της ζωής που έφευγε συνεχιζόταν.

(…)

Χριστίνα Παπαγγελή

---

[1] Έργο τέχνης σε μαύρο

[2] Η Μπρυζ είναι πόλη του βορειοδυτικού Βελγίου, στη ζώνη της Φλάνδρας, πρωτεύουσα της επαρχίας Δυτική Φλάνδρα. 

[3] Στον Καθεδρικός Ναός του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα της ισπανικής πόλης Σαντιάγο ντε Κομποστέλα (Santiago de Compostela) θεωρείται ότι βρίσκεται ο τάφος του Αποστόλου Ιακώβου. Κατά την παράδοση, αποκεφαλίστηκε στα Ιεροσόλυμα, αλλά έχοντας διδάξει το Χριστιανισμό στους Κέλτες της Ιβηρικής Χερσονήσου, το λείψανό του μεταφέρθηκε αργότερα στη Γαλικία. Ο συγκεκριμένος Καθεδρικός Ναός αποτελεί μεγάλο προσκυνηματικό κέντρο της Ιβηρικής, καθώς σε αυτόν συρρέουν πλήθη προσκυνητών, ακολουθώντας τον λεγόμενο «δρόμο του Αγίου Ιακώβου». Τιμάται ως «Ιάκωβος της Κομποστέλλας» στις 25 Ιουλίου (wiki pedia).

[4] Ο Θεόφραστος Παράκελσος ( 1493 -  1541) ήταν ένας από τους μεγαλύτερους αλχημιστές, αστρολόγους, και αποκρυφιστές όλων των εποχών. Το όνομα "Παράκελσος" το διάλεξε ο ίδιος για τον εαυτό του που σημαίνει "πέρα από τον Αύλο Κορνήλιο Κέλσο", γιατί πίστευε πως ήταν ανώτερος εκείνου. Ο Κέλσος ήταν Ρωμαίος γιατρός του 1ου αιώνα μ.Χ. επί εποχής Τιβέριου και Νέρωνα.

[5] Το 1542 ο Πάπας Παύλος Γ' ίδρυσε μια μόνιμη σύνοδο, στελεχωμένη με καρδιναλίους και άλλους αξιωματούχους, καθήκον της οποίας ήταν η διατήρηση και υποστήριξη της ακεραιότητας της πίστης, αλλά και η εξέταση ψευδών δογμάτων. Αυτό το σώμα, η Σύνοδος της Ιερής Έδρας ήΣύνοδος για το Δόγμα της Πίστης, μέρος της Ρωμαϊκής Κούριας, έγινε το επιβλέπον σώμα για τις τοπικές Εξετάσεις. Πιθανότατα η πιο διάσημη υπόθεση που δικάστηκε από τη Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση ήταν αυτή του Γαλιλαίου Γαλιλέι, το 1633 (wiki pedia).