Αλτάι, Wu Ming

Έμεινα ακίνητος, κοιτάζοντας προς τη θάλασσα,

νιώθοντας ένα γιγαντιαίο κύμα να φουσκώνει το στήθος και τις φλέβες μου.

Υπήρξα μάρτυρας μιας αρχαίας σκηνής.

Είχα συμμετάσχει σε μια παράσταση που συνεχιζόταν για αιώνες,

πάνω από χίλια χρόνια.

     Αλτάι,
     είναι το όνομα ενός είδους κυνηγετικού γερακιού της εποχής, ενός αρπακτικού πουλιού, που λέγεται ότι αποτελεί διασταύρωση από δύο σπάνιες ράτσες, κι εναποθέτει τα αυγά του στις πλαγιές των Αλτάι[1] (Αλτάια όρη). Δεν αργεί ο αναγνώστης να καταλάβει ότι ο συγγραφέας καθρεφτίζει σ’ αυτήν την πολύσημη μεταφορά τους δύο, συμπαθέστατους και απρόβλεπτους πρωταγωνιστές του βιβλίου.
     Αξίζει συγχαρητήρια σ’ αυτήν τη συλλογική προσπάθεια, ή καλύτερα, στη συγγραφική κολεκτίβα[2] που μας μεταφέρει τόσο παραστατικά και υπεύθυνα σε μια ιστορική εποχή ρευστή και άγνωστη, στη Μεσόγειο του 16ου αιώνα. Με επίκεντρο την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς (πριν ήταν υπό την βενετική κατοχή) που έγινε ιστορικά το 1571, διεισδύουμε στις σκοτεινές σχέσεις των Βενετών με τους Οθωμανούς, σε παιχνίδια κατασκοπείας, προδοσίας, γοητείας και εξουσίας, ενώ παράλληλα βλέπουμε τα μεγάλα λιμάνια και τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, κατά κανόνα ναυτικές: Βενετία, Ραγούσα (Ντουμπρόβνικ), Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη. Και φυσικά, Οθωμανική αυτοκρατορία, Γαλλία, Αγγλία, Ισπανία, Πολωνία…
     Η αφήγηση ξεκινά το 1569 και γρήγορα καταλαβαίνουμε ότι θα κινηθεί σε δύο παράλληλες χρονικές γραμμές όπου η μια παρακολουθεί την περίφημη «Σενιόρα», τη θρυλική δόνα Γκράθια, μια πλούσια Εβραία χήρα («ηλικιωμένη βασίλισσα, της οποίας οι αφοσιωμένοι υπήκοοι είναι σκορπισμένοι σε όλον τον κόσμο»), η οποία προφανώς αφιέρωσε τη ζωή της υπηρετώντας το όραμα ενός εβραϊκού κράτους (δεν αναφέρεται ωστόσο καθόλου η λέξη σιωνισμός). Η «σινιόρα», όσο ζούσε στην Κωνσταντινούπολη, είχε συναλλαγές και διαμάχες με πλούσιους πρίγκιπες, βασιλιάδες και αυτοκράτορες, πρώτα στις Κάτω Χώρες, μετά στη Βενετία, τελικά στην Κωνσταντινούπολη. Στα 1569 όμως, καθώς προαισθάνεται το τέλος της, αποφασίζει να αποσυρθεί στην Τιβεριάδα, κινώντας τα νήματα της εξουσίας της από μακριά, μέχρι ν’ αφήσει την τελευταία της πνοή.
     Στο άλλο επίπεδο, πιο μακροσκελές και πιο καίριο, κινείται ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής μας. Ο πολύπαθος ήρωάς μας με το όνομα Εμανουέλε ντε Τζάντε αρχικά ζει στη «Γαληνότατη» (Δημοκρατία της Βενετίας[3]), ως πράκτορας στην υπηρεσία του Σύμβουλου Μπαρτολομέο Νόρντιο. Μια τρομερή έκρηξη όμως στην πυριτιδαποθήκη στο Νεώριο, αποδίδεται αρχικά στον μεγάλο εχθρό των Βενετών, τον Ιουδαίο Τζουζέπε/Γιόσεφ Νάζι (που είναι στην υπηρεσία των Οθωμανών), γρήγορα όμως ο έξυπνος Εμανουέλε αντιλαμβάνεται ότι όχι μόνο δεν ήταν ατύχημα, αλλά ο εχθρός για κάποιο λόγο δεν ήθελε να κάνει μεγάλη ζημιά. Ήταν επομένως ένα στημένο παιχνίδι, ίσως και για να ενοχοποιήσουν τον ίδιο, ίσως γιατί τον θεωρούν ύποπτο λόγω της διπλής του καταγωγής (έναν αρκετά υψηλά ιστάμενο, που μπορεί να σχεδιάσει μια επίθεση στο νεώριο. Σε μεγάλο βαθμό υπεράνω υποψίας/κάποιον που κατέχει υψηλό αξίωμα/κάποιον που κρύβει ένα μυστικό, γι’ αυτό και μπορεί να πέσει θύμα εκβιασμού από τον Τούρκο).
     Προδομένος από την όμορφη εταίρα Αριάδνη, ο Εμανουέλε Τζάντε καταφέρνει να αποδράσει (αργότερα θα τον προδώσει κατά τον ίδιο τρόπο η μοναδική γυναίκα που αγάπησε χωρίς να πληρώνει τον έρωτά της, η Ντάνα). Εγκαταλείπει την Βενετία («βέβαιο ότι δεν θα την ξανάβλεπε ποτέ»), κι από Βενετός ευγενής αιφνίδια γίνεται φυγάς και κατηγορούμενος, ότι πρόδωσε τη «Γαληνότατη». Ποιο ήταν το μυστικό που έκρυβε καλά τόσο καιρό; Μα φυσικά, όχι μόνο ότι είναι Εβραίος, αλλά ότι όλη του η ζωή είναι χτισμένη στον τυχοδιωκτισμό, τα ψέματα, την εγκατάλειψη και την προδοσία (δεν υπήρχε τίποτα το αληθινό στο οποίο να γυρίζω την πλάτη).
     Εμανουέλε ντε Τζάντε ή Μανουέλε Καρντόζο;
     Το στοιχείο της ταυτότητας τίθεται επιτακτικά στο βιβλίο, άλλωστε η εποχή είναι ρευστή όπως και τα σύνορα των κρατών. Ο Εμανουέλε ντε Τζάντε, ή αλλιώς Μανουέλε Καρντόζο, είναι Εβραίος από μητέρα αλλά έχει από πολύ νωρίς απαρνηθεί τον ιουδαϊσμό αναζητώντας την τύχη του, και υποκαθιστώντας τον εξαφανισμένο πατέρα του με τον λαθρέμπορο Τουόνε Γιούρμαν (το μόνο που ξέρω για τον πατέρα μου είναι αυτό που μου διηγήθηκε εκείνη: ένας ναύτης που πέθανε στη θάλασσα λίγους μήνες πριν γεννηθώ. Ένας Γκόι, ένας Βενετός). Ορφανός σχετικά μικρός από μητέρα, στα δεκαπέντε και μετά το «μπαρ μιτσβά», γνωρίζει επιτέλους τον πραγματικό του πατέρα. Ο Τζοανμπατίστε ντε Τζάντε δεν είναι απλός ναύτης, είναι Βενετός ναύαρχος κατά των Τούρκων πειρατών, «εξέχον πρόσωπο», και με πολιτικές διασυνδέσεις! Να λοιπόν, το πρώτο μεγάλο ψέμα στο οποίο χτίζεται η ζωή του.
     Ο πατέρας που θυμήθηκε αργά τα πατρικά του καθήκοντα, έστρεψε τον -νόθο- γιο του στη Βενετία, αποκρύπτοντας ή μάλλον διαγράφοντας το ότι ήταν μαράνο[4](είχα αποκτήσει το επώνυμό του, είχα βαπτιστεί, είχα κοινωνήσει, είχα λάβει το χρίσμα), και με την πολιτική δύναμη που είχε τον σύστησε στον Σύμβουλο της Βενετίας. Έτσι βρέθηκε ο ήρωάς μας στη Μυστική Υπηρεσία της Γαληνότατης!
     Ραγούσα- Θεσσαλονίκη- Κωνσταντινούπολη
     Μόνο προς μια κατεύθυνση μπορεί να πάει πια ο Εμανουέλε, κυνηγημένος απ’ τη μοίρα του και ουσιαστικά επιστρέφοντας. Επιστρέφοντας στο Ντόμπρο Βενέντικτ -στην «Καλή Βενετία» δηλαδή στο Ντουμπρόβνικ (Ραγούσα)-, έναν ενδιάμεσο σταθμό που είναι η γενέθλια πόλη του, εκεί όπου κατέληξαν οι Εβραίοι προγονοί του από την Ισπανία (1492) και σχημάτισαν μια μικρή κοινότητα («δεν είμαι πια Εβραίος»). Τρέφει ανάμεικτα συναισθήματα νοσταλγίας και θυμού, γιατί τον κατηγορούν μεν για προδοσία αλλά δεν είναι προδότης, ο μονόδρομος όμως έχει χαραχτεί μπροστά του: μετά από μπόλικο ξύλο και σύλληψη που θα τον οδηγούσε στην κρεμάλα, η μόνη σωτηρία είναι να γίνει από κυνηγός κατασκόπων (της Βενετίας)… κατάσκοπός της, προσχωρώντας στον μεγαλύτερο εχθρό της Γαληνότατης, τον Τζουζέπε Νάζι (ή Γιόζεφ Νάζι, Εβραίος κι αυτός, και μάλιστα στην υπηρεσία των Οθωμανών)!
     Η «έξυπνη» στάση του Εμανουέλε τον παρέδωσε στους «εχθρούς» και τον οδήγησε μέσω Δυρραχίου στη Θεσσαλονίκη, τη «μικρή Ισπανία της Ανατολής» (εδώ έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να οσμιστεί τη μυρωδιά της πόλης των Σεφαραδιτών –μυρωδιές μαγειρέματος και λαγνείας, με την εμπορική και πολυπολιτισμική κίνηση ενός κεντρικού λιμανιού: Καλαβροί, Ισπανοί, Ρωμανιώτες, Πορτογάλοι, Απουλιανοί, Δαλματοί κ.α.).
     Η προσχώρησή του στο αντίπαλο στρατόπεδο γίνεται σταδιακά, με επιφύλαξη και προσοχή, ενώ παρουσιάζεται αριστοτεχνικά από τη συγγραφική ομάδα. Γιατί ο πρωταγωνιστής μας είναι πανέξυπνος, και αντιλαμβάνεται πολύ γρήγορα ότι μόνο η απόλυτη ειλικρίνεια θα τον σώσει. Οι γνώσεις και οι πληροφορίες του Εμανουέλε είναι αρκετές για να τον εμπιστευτούν -άλλωστε του δόθηκε η δυνατότητα να δραπετεύσει και δεν το έκανε… Γιατί, ο Μανουέλ (πλέον) δεν ήθελε να εκδικηθεί, μόνο να βγει από το τέλμα.
     Στην καίρια λοιπόν ερώτηση γιατί ένας Εβραίος να θέλει να εξυπηρετεί την Γαληνότατη, απάντησε «Δεν είμαι πια Εβραίος» (μου είχε συμβεί αρκετές φορές να φανταστώ μια παρόμοια κατάσταση: να έχω απαχθεί από τον εχθρό, να έχω πιεστεί, να έχω βασανιστεί. Κάθε φορά, μέσα στο μυαλό μου, φανταζόμουν πώς να κρύψω ή να διαστρεβλώσω την αλήθεια, να παραπλανήσω τον άλλον, να του σερβίρω συναρπαστικά μείγματα πραγματικότητας και ψεύδους, κι αντί γι’ αυτό, τώρα που είχε έρθει η στιγμή, ήθελα να πω την αλήθεια/ν’ αδειάσω εκείνον τον σάκο, για να συγκρουστώ με τη Σφίγγα χωρίς βάρη στην ψυχή). Οι σχετικές με την Κύπρο πληροφορίες είναι αυτές που θα τον οδηγήσουν καρφί στον φιλόδοξο Γιόζεφ Νάζι, στο Παλάτσο Μπελβεντέρε, στην Κωνσταντινούπολη.
     Πάλι εντυπωσιάζεται ο αναγνώστης από την εξωτερική περιγραφή, της πρωτεύουσας των Οθωμανών αυτή τη φορά, όπως τη βλέπει βέβαια ο Μανουέλ (το τελευταίο άκρο της Ευρώπης, κατοικία αυτοκρατόρων, θεοτήτων και σουλτάνων): βροχή και παγωμένο χιόνι, δρόμοι γεμάτοι ζωή, αλλά και λασπότοποι «δυσωδία (πάλι) θανάτου, περιττωμάτων και ούρων», απογοήτευση από τα χαμόσπιτα, μυρωδιές ταβέρνας στον Γαλατά, επιβλητικά τείχη, μιναρέδες και καμπαναριά…
     Ο Κολασμένος. Ο Καταραμένος. Ο Διάβολος αυτοπροσώπως.

Στην κοιλιά του Λεβιάθαν, ή στην κορφή του κόσμου

     Η συνάντηση με τον Γιόσεφ Νάζι (ή Ζοάο) στο «Παλάτσο Μπελβεντέρε»[5] είναι όχι μόνο επεισοδιακή αλλά και καθοριστική (Μανουέλ: είχα εκπαιδευτεί να τους φοβάμαι και να υπερασπίζομαι τη Δημοκρατία από τις δολοπλοκίες τους). Ο αλαζόνας « Εβραίος ευνοούμενος του σουλτάνου», δούκας της Νάξου και φυσικά καταζητούμενος της Γαληνότατης, έχει άμεση σχέση -οικονομική αλλά και συναισθηματική- με την ισχυρή Γκράθια, που είναι θεία του και την κόρη της οποίας, Ρέινα, έχει παντρευτεί (δηλαδή, την ξαδέρφη του). Η Γκράθια είναι σχεδόν θεοποιημένη (αν και ζωγραφισμένη, η γυναίκα προκαλούσε δέος) από τους Σεφαραδίτες Με τη χρηματική της άνεση βοηθά, όπως κι ο ανιψιός της, τους κατατρεγμένους Εβραίους απανταχού της γης.
     Ο Νάζι, επεκτείνοντας το όραμα της Γκράθια, επιδιώκει να κατακτήσει την Κύπρο που είναι υπό την κυριαρχία των Βενετών, με φιλοδοξία όχι μόνο να οικοδομήσει το βασίλειο της Κύπρου και να αποκτήσει το στέμμα (έχω ανοιχτούς λογαριασμούς με την ιστορία), αλλά να βρει πατρίδα για τους ομόεθνούς του. Έτσι, όταν πια κατακτά την εμπιστοσύνη του απαγωγέα του, ο Μανουέλ εισχωρεί με αργά κι επιφυλακτικά βήματα σ’ έναν κύκλο ισχυρών προσώπων: είναι αρχικά ο Δαβίδ Γκομέζ, το δεξί χέρι του σατανά· ο Μεγάλος βεζίρης, ο γιγαντόσωμος Σοκολού Μεχμέτ Πασάς, και ο προσωπικός του γραμματέας και γιατρός του, ο Εβραίος Σολομών Ασκεναζί, γραμματέας του μεγάλου βεζίρη και προσωπικός γιατρός του πρέσβη της Βενετίας, πρόσωπο που θα παίξει σημαντικό ρόλο· ο Ραλφ Φιτς, Άγγλος υπήκοος, ο πρεσβευτής της Γαλλίας, ο απεσταλμένος/βοεβόδας της Πολωνίας, ο αρχιραβίνος. Κάποια στιγμή, φυσικά, θα συναντήσει και τον σουλτάνο.
     Ο ταξιδιώτης του κόσμου
     Το πρόσωπο όμως που παίζει σχεδόν συμπρωταγωνιστικό ρόλο, εφόσον αφιερώνονται ιδιαίτερα κεφάλαια γι’ αυτόν, είναι ο μυστηριώδης «γέρος» Ισμαήλ, που εν έτει 1569 ζει στη… Μόχα (Υεμένη) (ασχολούμαι με τις επιχειρήσεις της οικογένειας Νάζι στην Υεμένη), και καταλαβαίνουμε κάποια στιγμή ότι τον είχε στην απόλυτη εμπιστοσύνη της η Γκράθια (ίσως «αγαπιόνταν»), στέλνοντάς του μήνυμα να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να βοηθήσει τον Γιόσεφ Νάζι. Είναι κι αυτός «αλτάι», κυνηγός, τυχοδιώκτης, πανέξυπνος και…, όπως και τα γεράκια, διγενής!
     Η «επανεμφάνιση του γέρου» ταράζει τον κύκλο του Γιόσεφ Νάζι στο Παλάτσο Μπελβεντέρε. Εντυπωσιάζει εξαρχής τον Μανουέλ, γιατί φαίνεται αμέσως ότι είναι διορατικός και δαιμόνιος, όπως άλλωστε είναι κι ο ήρωάς μας. Ωστόσο, μια αύρα μυστηρίου και σοφίας τον τριγυρίζει, και δικαίως. Αρχικά, παρόλο το όνομά του, είναι… Γερμανός («El Aleman»), και φαίνεται πως έχει αλλάξει πολλά ονόματα (ονομαζόταν Λουντοβίκο, αλλά γι’ άλλους ήταν ο Τιτσιάνο/ μου λες δηλαδή ότι ο Ισμαήλ-αλ Μαχάουι είναι ο Τιτσιάνο ο Αναβαπτιστής;). Είχε πολεμήσει στο Μίνστερ της Βεστφαλίας το 1534[6], και πριν απ’ αυτό ήταν με τους εξεγερμένους αγρότες στη μάχη του Φρανκεχάουζεν. Αγάπησε την Γκράθια αλλά «ο Ισμαήλ είναι ένας περιπλανώμενος από επιλογή και σε όλη του τη ζωή προσπαθούσε να πολεμήσει τους ισχυρούς»). Έτσι, γρήγορα αποφασίζει να απομακρυνθεί από την οικογένεια Νάζι, κι αν επιστρέφει τώρα είναι λόγω της επιθανάτιας επιθυμίας της αγαπημένης του.
     Το σχέδιο

Αν η υπομονή είναι αρετή, η αναμονή είναι τέχνη

     Η απώτερη φιλοδοξία του Νάζι και των ομοεθνών του, είναι η κατάκτηση της Κύπρου και η δημιουργία ενός εβραϊκού κράτους υπό την ηγεσία του ίδιου του Νάζι (ένα έθνος ελεύθερο, που να είναι καταφύγιο για όλους εμάς, για βιβλία που μισούν οι δεσπότες και για όποιον διώκεται). Ο πρώτος στόχος λοιπόν είναι να εκθέσουν τον Μεγάλο Βεζίρη (που δεν θέλει την κατάκτηση της Κύπρου), τον γιατρό του Ακεναζί και τον πρέσβη της Βενετίας, αποδεικνύοντας ότι κινούνται προδοτικά (κάτι που κατάφερε με αξιοθαύμαστη ευκολία το αστυνομικό δαιμόνιο του ήρωά μας).
     Ο Άγγλος έμπορος Φιτς αφήνει υποσχέσεις για συνεργασία με την Αγγλία, αλλά η μεγάλη βοήθεια βέβαια θα είναι από τους Οθωμανούς (χρειάζομαι τον Σουλτάνο και τους γενίτσαρους. Τουλάχιστον προς το παρόν), και η εμπιστοσύνη στον σουλτάνο είναι ένα ζήτημα που τίθεται κάθε τόσο επί τάπητος, ωστόσο οι Οθωμανοί, έχουν ισχυρά κίνητρα για κατάληψη της Κύπρου: μια πενταετία πριν, τα τουρκικά στρατεύματα έπαθαν πανωλεθρία στην Μάλτα[7] από τους Ιωαννίτες ιππότες (αυτή η αποτυχημένη επιχείρηση ήταν μεγάλη ταπείνωση και η σκιά της ανακινήθηκε από τον Σοκολού). Μάλιστα, ναύαρχος ήταν και τότε ο περίφημος Λάλα Μουσταφά[8]. Ωστόσο, υπάρχει συνθήκη ειρήνης μεταξύ Βενετίας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που για να αθετηθεί πρέπει να δικαιολογείται πόλεμος σε θρησκευτικό επίπεδο, ή ένα πολιτικό πρόσχημα (δεν υπάρχει), τέλος ως δικαιολογία, οι πειρατές.
     Ο Μανουέλ απ’ την άλλη είναι πολύτιμος συνεργάτης γιατί ξέρει στρατηγικά μυστικά λόγω της προηγούμενης θέσης του, που μπορούν να βοηθήσουν τις οθωμανικές δυνάμεις να πλήξουν την κτήση της Βενετίας στα ευάλωτα σημεία του νησιού. Οι αποκαλύψεις του οδηγούν την ισχυρή μας ομάδα (Γιόσεφ Νάζι, Μανουέλ, Ισμαήλ) στο να συνεργαστούν λοιπόν με τους… πειρατές, συγκεκριμένα με τον θρυλικό πειρατή Μίμι Ρέις (χρειάζεται ένα πλήρωμα πειρατών για να επιβιβαστεί στο πλοίο του Ασκεναζί και να το βγάλει εκτός πορείας).
     Η πλοκή από κει και πέρα ­­­­­­­­­­είναι καταιγιστική. Παρακολουθούμε με κομμένη την ανάσα, σχεδόν κινηματογραφικά, τις προετοιμασίες για τη μεγάλη σύγκρουση (Οθωμανοί+ Νάζι ενάντια σε Βενετία, Πάπα Πίο Ε΄και Φίλιππο Ισπανίας, ενώ η Μαγούσα (Αμμόχωστος/εκτός από ένα μόνο προμαχώνα, το αμυντικό της σύστημα ήταν απαρχαιωμένο) είναι η αχίλλειος πτέρνα του νησιού. Βλέπουμε τις πολεμικές δυναμικές, τις μεγάλες μπομπάρδες αλλά και τις δυτικές εφευρέσεις που έχουν πιο αποτελεσματικά όπλα, τις αισχρότητες του πολέμου με τα μέσα της εποχής : εμπρησμοί, πέτρινες μπάλες, μάχες σώμα με σώμα, εκρηκτικά, τις… εμετικές μυρωδιές του πολέμου, το πλιάτσικο…
     Το να επισφραγίζεις την ειρήνη είναι πολύ πιο δύσκολο απ’ το να κάνεις πόλεμο

Τα αποδημητικά πουλιά είμαστε εμείς, οι Εβραίοι,

ο περιπλανώμενος λαός.

Ο σάπιος κορμός όπου θέλησε να ξεκουραστεί ήταν η Κύπρος

     Η πολιορκία συντελέστηκε σχετικά εύκολα, αλλά η μεγάλη τραγωδία ξεκίνησε αφ ης στιγμής ο αιμοδιψής και αδίστακτος Λάλα Μουσταφά προτρέπει τον αρχιστράτηγο του φρουρίου Μπραγκαντίν να παραδοθεί. Η θηριωδία που ακολουθεί καθώς ο Οθωμανός ναύαρχος με γελοία προσχήματα αθετεί τις υποσχέσεις και ασχημονεί κατά φρικώδη τρόπο συνταράσσει όχι μόνο τον αναγνώστη, αλλά και τους δύο πρωταγωνιστές μας, και τον Εμανουέλε, και τον Ισμαήλ (ο οποίος «τα έχει ξαναδεί όλα αυτά/απόψε μισεί τον εαυτό του που αναγκάζεται να τα ξαναζήσει/ακόμα και τώρα παλεύει μέσα του. Είναι η ίδια πάλη που όρισε όλη του τη ζωή»).
     Και σ’ αυτό το σημείο ο Ισμαήλ σχεδόν διατάζει τον Εμανουέλε να τρέξει στα βενετσιάνικα πλοία που ήταν έτοιμα να αποχωρήσουν ειρηνικά, όπως όριζε η συμφωνία ειρήνης, και να τους ειδοποιήσει να φύγουν («ήμουν κάποτε Βενετός και σας λέω ότι πρέπει να φύγετε αμέσως»).
     Ξέρουμε από την Ιστορία ότι η Κύπρος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1571, κι ότι φυσικά δεν ιδρύθηκε εβραϊκό κράτος. Οι λεπτομέρειες της έκβασης  όμως, δηλ. της ήττας του Νάζι όπως μας περιγράφονται από την συγγραφική ομάδα είναι ανατριχιαστικές. Έχουμε την ευκαιρία να δούμε κινηματογραφικά μια από τις ναυμαχίες της εποχής, εφόσον η Ιερή Λέγκα (χριστιανική αποστολή με διοικητή τον "ατρόμητο" Ιωάννη της Αυστρίας, με δυνάμεις του Πάπα, της Μάλτας, της Γένοβας κ.α.) σπεύδει να βοηθήσει τους Βενετούς. Ο σουλτάνος έχει μεγαλύτερο στόλο αλλά οι Βενετοί έχουν πιο σύγχρονη τεχνολογία. Η κατάληξη όμως είναι γνωστή. Δεν πρόκειται άλλωστε για καθαρά ιστορικό μυθιστόρημα γιατί το κέντρο βάρους είναι η εσωτερική πάλη στους ήρωες, λόγω της σύγκρουσης Ανατολής και Δύσης. 

     Το τέλος του βιβλίου κορυφώνεται σ’ ένα κρεσέντο όχι μόνο γεγονότων αλλά και συγκινήσεων, καθώς οι τελευταίες σελίδες είναι μια εξομολόγηση, ενδοσκόπηση μάλλον, του σύνθετου ήρωά μας, του Μανουέλ. Ένας απολογισμός, μια επισκόπηση όλης της ζωής, όπου τα έντονα συναισθήματα κυριαρχούν, ενός έξυπνου ανθρώπου που έζησε στην κόψη του ξυραφιού, στο μεταίχμιο της ιστορίας.

Χριστίνα Παπαγγελή

[1] Η οροσειρά Αλτάι η Αλτάια όρη είναι οροσειρά στην Ανατολική-Κεντρική Ασία, στο σημείο όπου συναντώνται η Ρωσία, η Κίνα, η Μογγολία και το Καζακστάν. Στις Τουρκικές και Μογγολικές γλώσσες το όνομα Αλτάι, σημαίνει «Χρυσό Βουνό» (https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%81%CE%BF%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AC_%CE%91%CE%BB%CF%84%CE%AC%CE%B9)
[2] Οι Wu Ming είναι μια συγγραφική κολεκτίβα από την Ιταλία. Ξεκίνησαν ως Luther Blissett και το 2000 μετονομάστηκαν σε αυ­τό που στα κινεζικά σημαίνει «ανώνυμος» ή «κανένας». https://www.politeianet.gr/el/contributor/gou-mingk-louther-mpliset
[3] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1
[4] Μαράνο είναι ένας όρος για τους Ισπανούς και τους Πορτογάλους Εβραίους, που ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό είτε οικειοθελώς είτε με ισπανικό ή πορτογαλικό βασιλικό εξαναγκασμό κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, αλλά συνέχισαν να ασκούν τον Ιουδαϊσμό μυστικά ή ήταν ύποπτοι για κάτι τέτοιο. Ονομάζονται επίσης κρυπτο-Εβραίοι, όρος που προτιμάται όλο και περισσότερο στα επιστημονικά έργα έναντι του Μαράνο.
[5] Το "Παλάτσο Μπελβεντέρε" (Palazzo Belvedere) είναι γνωστό κυρίως στη Βιέννη αλλά στην Κωνσταντινούπολη δεν υπάρχει κάποιο παλάτι με αυτό το όνομα. Πιθανότατα η συγγραφική ομάδα αναφέρεται σε κάποιο άλλο παλάτι της Κωνσταντινούπολης όπως το Beylerbeyi .
[6] Η "μάχη του Μίνστερ" αναφέρεται κυρίως στην Εξέγερση του Μίνστερ (Münster Rebellion) του 1534-1535, όπου ριζοσπαστικοί Αναβαπτιστές προσπάθησαν να εγκαθιδρύσουν μια θεοκρατική κοινοτική διακυβέρνηση στην πόλη, η οποία κατελήφθη και πολιορκήθηκε από τις δυνάμεις του Πρίγκιπα-Επισκόπου, οδηγώντας σε βίαιη κατάληψη και πτώση της πόλης τον Ιούνιο του 1535.
[7] Η Πολιορκία της Μάλτας, έλαβε χώρα το 1565 όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσπάθησε να κατακτήσει το αρχιπέλαγος της Μάλτας, που εκείνη την εποχή κατείχαν οι Ιωαννίτες Ιππότες. Η πολιορκία διήρκεσε σχεδόν τέσσερις μήνες, από τις 18 Μαΐου έως τις 11 Σεπτεμβρίου 1565 και έληξε με νίκη των Ιπποτών, που άντεξαν την πολιορκία και απώθησαν τους εισβολείς.
Παρά την αριθμητική υπεροχή τους, οι Οθωμανοί δεν κατάφεραν να κάμψουν την αντίσταση των Ιπποτών και εγκατέλειψαν την πολιορκία με σοβαρές απώλειες. Αυτή η νίκη του Τάγματος διασφάλισε την παρουσία των Ιπποτών στη Μάλτα και ενίσχυσε το κύρος τους στη Χριστιανική Ευρώπη.[1]
(https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%AC%CE%BB%CF%84%CE%B1%CF%82_(1565))
[8] Γνωστός και με την ονομασία Καρά Μουσταφά πασάς (καρά=μαύρος) εξαιτίας της αραβοσυριακής καταγωγής του. Ανώτατος αξιωματούχος του σουλτάνου Σελίμ Β'*, από τον οποίο διορίστηκε αρχιστράτηγος της εκστρατείας για κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους, το 1570-71. Ο Λαλά Μουσταφά, όπως κι ο Πιαλή πασάς στον οποίο είχε ανατεθεί η αρχηγία του στόλου στην ίδια κατά της Κύπρου εκστρατεία, ήσαν μεταξύ των πρωτευόντων πασάδων της σουλτανικής αυλής τότε, κι οι δυο εχθροί του μεγάλου βεζίρη Μεχμέτ Σόκολλι (ή Σοκόλοβιτς) ο οποίος και δεν ευνοούσε επίθεση κατά της Κύπρου (https://www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=6485&-V=limmata)

Της νεκρής πριγκίπισσας, Κενιζέ Μουράτ

Αυτό που ήθελε εκείνη από τη ζωή δεν είναι η τρυφηλότητά της,

αλλά οι αιχμηρές πλευρές της, τα αγκάθια της,

που την κεντρίζουν.

    Πρόκειται για την συγκλονιστική ιστορία της Σέλμα Χανιμσουλτάν (1916-1942), της εγγονής του Μουράτ Ε΄ (που θα ήταν ο τελευταίος σουλτάνος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αν δεν είχε χάσει τα λογικά του παραχωρώντας τον θρόνο στον Αμπντούλ Χαμίντ –βλ. και «Στη ράχη της τίγρης», του Ζουλφί Λιβανελί), για μια προσπάθεια σύνθεσης της βιογραφίας της, παρουσιασμένης από την ίδια της την κόρη. Έχουμε λοιπόν ως κεντρική πρωταγωνίστρια μια Οθωμανή πριγκίπισσα - κόρη του Ραούφ Χαϊρί Μπέη και της Χατιτζέ Σουλτάν- που γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα στα αμύθητα πλούτη της δυναστείας των τελευταίων ηγεμόνων/ανδρείκελων Ρεσάτ, Βαχιγεντίν, Μετζίτ (μετά την εκθρόνιση του Αμπντούλ Χαμίτ διατηρείται τυπικά το σουλτανάτο/χαλιφάτο μέχρι το 1923), όταν όμως ανέβηκε ο Κεμάλ και εκδίωξε τη δυναστεία, η Σέλμα έζησε ως εξόριστη με τη μητέρα της Χατιτζέ Σουλτάν στον Λίβανο, και ως… μαχαρανή στην Ινδία (σύζυγος του Αμίρ, μαχαραγιά του Μπανταλπούρ). Εκεί παρέμεινε για δύο χρόνια, λόγω όμως των πολιτικών αναταραχών μεταξύ ινδουιστών, μουσουλμάνων και Άγγλων κατέφυγε έγκυος στο Παρίσι όπου έφυγε από τη ζωή 26 χρονών πάμφτωχη υπό τη Γερμανική κατοχή (Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος). Το παιδί που γεννήθηκε είναι η συγγραφέας, η Κενιζέ Μουράτ, που δεν γνώρισε τη μητέρα της γιατί εκείνη πέθανε όταν η Κενιζέ ήταν ακόμα μωρό της αγκαλιάς.
     Αρχικά, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ο πρώτος και ίσως ο κυριότερος άξονας ενδιαφέροντος είναι το ιστορικό πλαίσιο. Μέσα από τη βιωματική λογοτεχνική γραφή της κόρης της κεντρικής ηρωίδας, που είχε κάθε συναισθηματικό λόγο να αναπαραστήσει «πιστά» (όσο το δυνατόν) την εποχή και τις συνθήκες, ζωντανεύει πολυδιάστατα μια εποχή κομβική, πολυτάραχη και μεταβατική, όχι μόνο για την Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και για τον Λίβανο (Μέση ανατολή), για την Ινδία (εποχή Γκάντι, εποχή παρακμής της αγγλικής κυριαρχίας, εποχή στάσεων και επαναστάσεων) και, οπωσδήποτε και για την Ευρώπη όπου μεσουρανεί ο Χίτλερ. Η έκπτωτη πριγκίπισσα, εφοδιασμένη με έναν χαρακτήρα ατίθασο και πεισματικό, έχει να αντιμετωπίσει σε πολλά επίπεδα τη σύγκρουση του ανατολικού με τον δυτικό κόσμο: τις δραματικές αλλαγές που έφερε το «Χρυσό ρόδο», δηλαδή ο Μουσταφά Κεμάλ[1] όταν τελείωσαν οι πόλεμοι κι έγινε ο πρώτος πρόεδρος της Δημοκρατίας στη συρρικνωμένη Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλαγές καθοριστικές ιδιαίτερα για τα μέλη της δυναστείας του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ (ο προπάππος)· την εισβολή της δυτικής κουλτούρας με την παρουσία των Μεγάλων Δυνάμεων, μιας κουλτούρας που μέχρι τον προηγούμενο αιώνα την θεωρούσαν βάρβαρη· την οπισθοδρόμηση στις συντηρητικές κοινωνίες των ινδικών βασιλείων, και τέλος, την «έκλυτη», για τα δεδομένα της ανατροφής της, ζωή στην Πόλη του Φωτός.
     Η αφήγηση ξεκινά όταν τελειώνει πια ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος με την ήττα των Κεντρικών Δυνάμεων (συμμάχων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), οπότε την διοίκηση της Κωνσταντινούπολης αναλαμβάνουν δυνάμεις κατοχής των Συμμάχων (οι Γάλλοι ελέγχουν την παλιά πόλη, οι Βρετανοί το Πέρα και οι Ιταλοί ένα τμήμα από τις ακτές του Βοσπόρου). Γίνεται παροιμιώδης η σκληρότητα των Άγγλων, η «ξεδιαντροπιά των Σκωτσέζων», τα μεθύσια των Γάλλων και των Ιταλών, και, κυρίως, οι χοντροκοπιές των Σενεγαλέζων. Όλη αυτή η κατάσταση δημιουργεί δικαιολογημένα αναταραχές. Είναι η εποχή που ενισχύεται ο στρατός του Κεμάλ από εθελοντές (τα τελευταία πειθαρχικά μέσα θα ενισχύσουν τη δημοτικότητα του Κεμάλ). Τα γεγονότα της συνθήκης των Σεβρών και της προέλασης του ελληνικού στρατού μετά τη συνθήκη της Λωζάνης τα βλέπουμε στον απόηχό τους, στον απόηχο που έχουν σε ένα κοριτσάκι 6-7 χρονών. Ένα κοριτσάκι βέβαια που έχει τις κεραίες του ανοιχτές και θαυμάζει, από πολύ μικρή ακόμα, την Χαλιντέ Εντίμπ, «διάσημη συγγραφέα και φλογερή συνήγορο των δικαιωμάτων της γυναίκας», αλλά δεν παύει να είναι ένα πολύ μικρό παιδί (εδώ αναρωτιέται κανείς αν η Κενιζέ Μουράτ είχε συνειδητοποιήσει ότι η Σέλμα στη συνθήκη των Σεβρών ήταν 4 χρονών!)!
     Έχει ενδιαφέρον φυσικά πώς αφηγείται η συγγραφέας τα ιστορικά γεγονότα από την οπτική γωνία των Τούρκων, π.χ. αυτό που ονομάζουμε εμείς «καταστροφή της Σμύρνης» εδώ είναι η ιστορική φάση όπου έχει φύγει κι ο τελευταίος στρατιώτης/ στους κατάφωτους δρόμους, που είναι στολισμένοι με λάβαρα και σημαίες, οι άνθρωποι αγκαλιάζονται κλαίγοντας με λυγμούς. Μετά από δώδεκα χρόνια δυστυχίας και ταπείνωσης, ο τουρκικός λαός μπορεί επιτέλους να σηκώσει κεφάλι.
     Η Σέλμα ως μικρό παιδάκι βιώνει τη μεγαλοπρέπεια και τον απίστευτο πλούτο και χλιδή των παλατιών, τα πλούσια φορέματα και κοσμήματα, τα θρυλικά μπαϊράμια στο Ντολμά Μπαχτσέ, και το «λεφούσι» των ευνούχων από τους οποίους ξεχωρίζει ο Ζεϊνέλ, που θα σταθεί δίπλα της σαν πατέρας μέχρι το τέλος (η συγγραφέας αφήνει μάλιστα υπόνοιες ότι μπορεί αυτός να είναι ο πραγματικός της πατέρας, ή τουλάχιστον ότι αυτό πιστεύει ο ίδιος). Άλλωστε, ο πραγματικός της πατέρας, ο «νταμάντ» Χαϊρί Ραούφ μπέης, παλιός διπλωμάτης, είναι ακριβοθώρητος στο παλάτι, ενώ υπάρχουν υπόνοιες ότι συνεργάζεται με με τον στρατηγό Κεμάλ, ο οποίος σ’ αυτή τη φάση αγωνίζεται στην Ανατολία. Από μια εποχή και μετά ο Χαϊρί δεν έχει καν σχέσεις με την σουλτάνα Χατιτζέ, αλλά «για διαζύγιο, ούτε λόγος. Δεν χωρίζει κανείς μια σουλτάνα. Μόνο αυτή έχει αυτό το δικαίωμα, αν συμφωνεί κι ο σουλτάνος». Η απουσία του πατέρα είναι μια πληγή που ακολουθεί όλη τη ζωή της ηρωίδας μας, που είναι ένα τολμηρό και ατίθασο κορίτσι, τηρουμένων των αναλογιών, ή τουλάχιστον έτσι την παρουσιάζει η κόρη της που δεν την γνώρισε ποτέ….
     Με τον Ζεϊνέλ και τη δασκάλα των γαλλικών απαιτεί μεγάλους και απαγορευμένους περιπάτους, όπως π.χ. να δουν την έλευση του Γάλλου στρατηγού, διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων, και νιώθει από πολύ νεαρή ηλικία αδυναμία όταν δεν μπορεί να συμμετέχει στα γεγονότα. Γιατί οι αντιθέσεις στην πολυπολιτισμική πρωτεύουσα που βρίσκεται υπό καθεστώς κατοχής δεν μπορούν να κρυφτούν. Ακόμα και η Σέλμα που είναι μικρό παιδί, π.χ., αντιλαμβάνεται ότι πίσω από τους δερβίσηδες των οποίων θαύμασε τον μυστικιστικό χορό, μπορεί να κρύβεται το κέντρο του εθνικού αγώνα! Ο μεγάλος εχθρός βέβαια είναι οι Άγγλοι, τους οποίους θέλουν να εκτοπίσουν και οι Γάλλοι και οι Ιταλοί, ενώ στα ανατολικά σύνορα ψάχνουν για δίοδο οι Ρώσοι, και παραδίπλα οι Αρμένιοι αγωνίζονται για την ανεξαρτησία τους. Παράλληλα, έχει αρχίσει να γίνεται υπολογίσιμη και η δύναμη των μπολσεβίκων (οι μπολσεβίκοι είναι καπάτσοι, προσπαθούν να πείσουν τους μουσουλμάνους της Ρωσίας ότι κομμουνισμός και Ισλάμ είναι το ίδιο ιδανικό), ενώ οι δυνάμεις στον ένοπλο αγώνα (Κεμάλ) όλο και αυξάνονται. Η μικρή Σέλμα προσεύχεται υπέρ του Κεμάλ, ενώ όταν γίνεται η απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων η Σέλμα βράζει από αγανάκτηση.
     Παρόλη την ήττα των Οθωμανών, τη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας και την ταπείνωση της οικογένειας των σουλτάνων, μέχρι να φύγουν ως εξόριστοι στον Λίβανο, η σουλτάνα Χατιτζέ και τα δυο της παιδιά ζουν με τη συνήθη πολυτέλεια, σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα: χαμάμ πάρτι (πολύ γλαφυρή η περιγραφή αυτής της ανατολικής συνήθειας/σε καλούν να πάρεις το μπάνιο σου, όπως στην Ευρώπη σε καλούν να πάρεις το τσάι σου), επισκέψεις σε τζαμιά, επισκέψεις κι ελεημοσύνες στους φτωχούς (η Χατιτζέ σουλτάνα παρουσιάζεται πολύ φιλάνθρωπη και παρασύρει και την κόρη της σε συναισθήματα αλληλεγγύης στους αδύναμους, φτάνει μάλιστα στο σημείο να κρύψει στη σοφίτα του παλατιού τον συνταγματάρχη του εθνικού στρατού, Καρίμ, συνεργάτη του Κεμάλ –έπρεπε να διαλέξουμε ανάμεσα στην πατρίδα και τη δυναστεία!).
     Οι πολιτειακές μεταβολές σ’ αυτήν την κρίσιμη περίοδο αναφέρονται επί τροχάδην (ο σουλτάνος διέφυγε κρυφά, ενώ μέχρι να επιβληθεί η συνταγματική μοναρχία του Κεμάλ το 1923[2] ανακηρύχθηκε ως χαλίφης στο χαλιφάτο, πια (κι όχι σουλτανάτο) ο πρίγκιπας διάδοχος Αμπντούλ Μετζίτ), εφόσον αποτελούν το καθοριστικό σκηνικό της μοίρας της Σέλμα και της σουλτάνας Χατιτζέ.
     Η κατάργηση των συντηρητικών εθίμων και οι νεωτερισμοί που εισάγονται βαθμιαία στο χαλιφάτο από την Λατιφέ χανούμ (γυναίκα του Κεμάλ) ενθουσιάζουν τη Σέλμα (η πατρίδα της αλλάζει, Ισταμπούλ ζει μια επανάσταση), και σε μια από τις σπάνιες συναντήσεις με τον πατέρα της του ζητά να της επιτρέψει να πάει σχολείο. Ήδη ο Κεμάλ πασάς έχει δηλώσει ότι «το μέλλον της Τουρκίας εξαρτάται από τη χειραφέτηση των γυναικών και ότι μια χώρα που ο μισός της πληθυσμός είναι φυλακισμένος είναι μια χώρα μισοπαράλυτη» (αντίδραση πατέρα: είναι από τα ελάχιστα σημεία στα οποία δεν έχει άδικο αυτός ο λήσταρχος!!!).
     Το 1923 η κατάσταση στην Ιστανμπούλ και σ’ ολόκληρη την Τουρκία είναι δραματική. Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Άγκυρα έχει τις επιπτώσεις της. Κι ενώ θεωρητικά πρότυπο του Κεμάλ και της τουρκικής διανόησης φαίνεται να είναι η Γαλλική επανάσταση (Ελευθερία, Ισότητα και αδελφοσύνη), τα γεγονότα δείχνουν μια σκληροπυρηνική κυβέρνηση που εξοντώνει τους εχθρούς της (π.χ. δολοφονία του Αλή Σουκρού μπέη, ηγέτη της αντιπολίτευσης). Σ’ αυτό το πλαίσιο διαλύεται και το χαλιφάτο (είναι ένας θεσμός που κοστίζει ακριβά στο κράτος και κινδυνεύει να γίνει η αφετηρία για την αποκατάσταση του σουλτανάτου!) και η οικογένεια του Χαϊρί πρέπει να φύγει μέσα σε τρεις μέρες (ο χαλίφης ήδη έφυγε με την οικογένεια για Ελβετία)!
     Λίβανος

Εξορία;… δεν είναι δυνατόν!

     1924. Η Σέλμα με τη μητέρα της μεταβαίνουν στον Λίβανο, ενώ ο πατέρας δεν τους ακολουθεί (ο μπαμπάς έφυγε χωρίς καν να την αποχαιρετήσει/οι νταμάντ έχουν το δικαίωμα να διαλέξουν…).
     Στη Βηρυτό οι εξόριστοι έχουν να αντιμετωπίσουν μια «μεταβαλλόμενη κοινωνία»: Μεγαλοαστοί σουνίτες[3], που προσδοκούσαν με τις υποσχέσεις των Άγγλων μεγάλο βασίλειο, χριστιανοί Μαρωνίτες[4], Δρούζοι[5] (η Αμάλ μάλιστα θα γίνει και η καλύτερη φίλη της Σέλμα)· ποικίλες συνοικίες σε μια Βηρυτό που δέχεται κύματα προσφύγων, και κατ’ επέκταση, ποικίλα συμφέροντα (π.χ. οι Δρούζοι δεν αποδέχονται τη γαλλική εντολή), ενώ η γαλλική διοίκηση όχι μόνο ενθαρρύνει τους Μαρωνίτες, αλλά χρειάζεται στέρεα στηρίγματα μέσα στη μουσουλμανική κοινότητα. Μια πολυπολιτισμική λοιπόν μεγαλούπολη υποδέχεται τους εξόριστους, που αντικαθιστά σε μικρογραφία την Κωνσταντινούπολη, άλλο μεγάλο οικονομικό και πολιτισμικό κέντρο.
     Η κοινωνία του Λιβάνου υποδέχεται με περιέργεια κι επιφύλαξη τη σουλτάνα, τα δυο παιδιά της, τον Ζεϊνέλ και τις δυο κάλφες. Δεν είναι εύκολη φυσικά η προσαρμογή και η Σέλμα, αλλά και η μάνα της, αντιμετωπίζουν επιφυλακτικά τις διαχύσεις των ντόπιων. Τη Σέλμα τη βασανίζει η νοσταλγία του πατέρα, η ανάγκη να προστατέψει τη μητέρα της, η λατρεία προς αυτήν αλλά και η ανάγκη για τρυφερότητα (πώς η μητέρα της, που είναι τόσο καλή, δείχνεται μερικές φορές τόσο σκληρή;). Κάποια στιγμή μάλιστα, θα ανακαλύψει ότι η μητέρα της της έκρυβε τα γράμματα του πατέρα, και φυσικά όχι μόνο γίνεται έξαλλη αλλά παθαίνει κλονισμό.
     Έτσι, σ’ αυτές τις συνθήκες και σ’ αυτήν την κρίσιμη ηλικία, και με κυρίαρχο το τραύμα της έλλειψης αγάπης από έναν πατέρα που την εγκατέλειψε, χτίζεται ο χαρακτήρας της Σέλμα, παράτολμος και προκλητικός σε όσους την προσβάλλουν, αλλά στην ουσία μοναχικός, πεισματάρης και περήφανος. Στο σχολείο, στις καλόγριες, η οκτάχρονη μαθήτρια βγάζει με θράσος ψεύτρα τη χριστιανή καλόγρια που τους διδάσκει ιστορία. Κυρίως όμως δεν θέλει να γνωρίζουν οι συμμαθήτριές της για την πριγκιπική της καταγωγή, αλλά να την προσεγγίζουν και να την αγαπούν γι’ αυτό που είναι (σε μια περίπτωση αποκάλυψης: αύριο, ό, τι και να κάνει, οι συμμαθήτριές της θα την αντιμετωπίζουν σαν ξιπασμένη). Κι όταν αργά ή γρήγορα, αντιλαμβάνονται ότι έχουν να κάνουν με την εγγονή του έκπτωτου σουλτάνου, οι προσκλήσεις πέφτουν βροχή (Κι εγώ; Εγώ δεν υπάρχω; Έτσι με βλέπουν, σαν έναν τίτλο;), προς μεγάλη έκπληξη όμως της μητέρας της, εκείνη αρνείται και να τις κοιτάξει!
     Επίσης, ένα άλλο στοιχείο που θεμελιώνεται σ’ αυτήν την περίοδο, είναι η γενναιοδωρία προς τους αδύναμους, που η Σέλμα την «κληρονομεί» από την σουλτάνα Χατιτζέ (έδιναν –αυτό ήταν φυσικό, αποτελούσε μέρος της τάξης των πραγμάτων/η έλλειψη χρημάτων σήμερα δεν είναι αρκετή να τους κάνει ν’ αλλάξουν συνήθειες).
     Καθώς περνούν τα χρόνια και η επικράτηση του καθεστώτος του Κεμάλ παγιώνεται, οι εξόριστες/οι αναγκάζονται να πάρουν απόφαση ότι δεν θα υπάρξει δρόμος επιστροφής. Το 1928, η Κενιζέ Μουράτ μάς λέει ότι το σχολείο τελειώνει (κι εδώ υπάρχει ίσως ένας αναχρονισμός, εφόσον σύμφωνα με την Wikipedia η Σέλμα γεννήθηκε το 1916 ενώ άλλες πηγές τοποθετούν τη γέννησή της το 1914) και οι παρέες αλλάζουν. Είναι 17 χρονών, «πριγκίπισσα και φτωχιά»! Ξέρει πιάνο, γλώσσες, πηγαίνει στον κινηματογράφο, και, παρόλο που δεν επιτρέπεται στις μουσουλμάνες, αρχίζει και πηγαίνει σε χορούς και δεξιώσεις, επομένως σιγά σιγά, μέσω της Αμάλ, να μπαίνει στους κύκλους της ανώτερης τάξης, εντυπωσιάζοντας με την ομορφιά της. Το διακριτικό φλερτ που προκαλεί στους άντρες τής δημιουργεί αμηχανία, και σε μια στιγμή αμφιθυμίας κόβει τα πλούσια μαλλιά της (χωρίς να το συνειδητοποιεί, επιδιώκει να ξορκίσει τη μυθική εικόνα της όμορφης σκλάβας που ένας δυνατός άντρας τη σέρνει από τα μακριά μαλλιά/τώρα είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει τον κόσμο). Είναι πια δεκαοκτώ χρονών και μαθαίνει να γελάει και να χορεύει με τους νεαρούς, προκαλώντας τον Ζεϊνέλ που θεωρεί ότι δεν επιτρέπονται τέτοιες εκτροπές σε μια νεαρή πριγκίπισσα. Η μητέρα της όμως, επειδή ήταν είκοσι χρόνια φυλακισμένη ως κόρη του έκπτωτου σουλτάνου, είναι πιο ανεκτική.
     Η Σέλμα καθώς εισχωρεί στην υψηλή κοινωνία του Λιβάνου, αρχίζει και συμμετέχει και στην πολιτική ζωή –μετά το 1931 η αντίδραση στη γαλλική κυριαρχία κλιμακώνεται (έχει κληρονομήσει από τον πατέρα της και τα μητέρα της το πάθος για την πολιτική, την ανάγκη να αγωνίζεται για κάποιον σπουδαίο σκοπό). Παράλληλα, της δίνεται η ευκαιρία να… παίξει στον κινηματογράφο, μετά από πρόταση της Μέτρο Γκόλντουιν Μάγερ (είστε όμορφη, αυτό είναι σίγουρο, αλλά δεν είναι το σημαντικότερο. Έχετε «παρουσία» και αυτό είναι πολύ σπάνιο), αλλά δεν ευνοεί το περιβάλλον.
     Ωστόσο, αυτήν την πορεία προς κοινωνική άνοδο και τις κοσμικότητες (έκρηξη νεανικής παραφοράς) την ανακόπτει η μητέρα της με την απίστευτη φράση: «Σκέφτηκα ότι σου χρειάζεται ένας βασιλιάς»! Η ηρωίδα μας «τσιμπάει», της καλαρέσει η ιδέα, άλλωστε της αρέσει η ομορφιά κι η πολυτέλεια. Ο πρώτος υποψήφιος είναι ο Αχμέτ Ζογλού, δηλ. ο βασιλιάς Ζώγου της Αλβανίας, μια πιο χειροπιαστή αγάπη όμως, ο Δρούζος Βαχίντ της δίνει υποσχέσεις κι εντέλει την εγκαταλείπει (όπως την είχε εγκαταλείψει προηγούμενα και ο πατέρας της/ το φταίξιμο είναι δικό της).
     1936. Είκοσι πέντε χρονών, και η Σέλμα απ’ όλες τις φίλες της είναι η μόνη… ανύπαντρη. Η σουλτάνα, που εντωμεταξύ έχει προσβληθεί από ανίατη αρρώστια, της προξενεύει τον μουσουλμάνο μαχαραγιά Αμίρ, του κράτους του Μπανταλπούρ, έναν γάμο που η Σέλμα δέχεται αβίαστα και αποφασιστικά (δεν πρέπει να βιαστείς να κάνεις με κλειστά μάτια έναν γάμο στην άκρη του κόσμου/το έχω σκεφτεί μανούλα. Αν μείνω στη Βηρυτό θα τρελαθώ).
     Ινδίες

Δική της ήταν η απόφαση να ξαναριζώσει,

να ξαναβρεί μια πατρίδα, ένα βασίλειο όπου θα βασιλεύει,

όπου θα την αγαπούν.

     Ίσως είναι το πιο συναρπαστικό κεφάλαιο του βιβλίου, γιατί, όπως άλλωστε περιμένει κι ο υποψιασμένος αναγνώστης, η παρορμητικότητα της Σέλμα και η λαχτάρα της να ξεφύγει την οδηγούν σ’ έναν κόσμο πιο κλειστό, πιο ξωτικό κι αινιγματικό αλλά και πιο συντηρητικό. Έτσι, έχει τη δυνατότητα κι ο αναγνώστης να περιηγηθεί στην Ινδία, ή μάλλον σ’ ένα από τα απομακρυσμένα βασίλεια της Β. Ινδίας σε μια εποχή κρίσιμη και μεταβατική, και μάλιστα υπό το πρίσμα της ανώτερης τάξης, η οποία όμως βρίσκεται υπό κατάρρευση. Είναι η εποχή του Νεχρού (αρχηγού του Κόμματος του Κογκρέσου[6] –που μετέπειτα θα εξελιχθεί στο Κίνημα της ανεξαρτησίας[7] που έχει στόχο να αποτινάξουν τον ζυγό των Άγγλων), του Μαχάτμα Γκάντι, και του Μουσουλμανικού Συνδέσμου στον αντίποδα, στον οποίο ανήκει και ο Αμίρ και υπερασπίζεται τα συμφέροντα της μουσουλμανικής μειονότητας, πολλές φορές σε αντίθεση με το Κίνημα της Ανεξαρτησίας.
     Οι εκπλήξεις βομβαρδίζουν την Σέλμα από την πρώτη στιγμή που, συνοδευόμενη αρχικά από τον πιστό Ζεϊνέλ, πάτησε το πόδι της στο Λούκναου[8]: φτώχεια, αθλιότητα, πολυκοσμία, φορτικές ακόλουθες που θα της κρατήσουν συντροφιά μέχρι να δει τον μαχαραγιά (σημειωτέον ότι δεν μπορεί να τον δει πριν τον γάμο), γυναίκες με «μπουρκά», γλώσσα άγνωστη, και μια ξινή κι αυταρχική κουνιάδα, η Αζίζα, που της σπάει τα νεύρα. Η μόνη παρηγοριά σ’ αυτό το σκοτάδι ο Ρασίντ Χαν (έμπιστος γραμματέας του μαχαραγιά, δεν επιτρέπεται όμως να τον βλέπει!), και η Ζάχρα, η μικρή αδερφή του Αμίρ, ένα χαριτωμένο κοριτσάκι που της δείχνει αδυναμία.
     Τη βδομάδα πριν τον γάμο η Σέλμα φτάνει πολλές φορές στο σημείο να τα παρατήσει. Η Σέλμα ανακαλύπτει ότι η απόφαση του γάμου εκ μέρους του μαχαραγιά ήταν η προσπάθεια να ενισχυθεί η ινδική μουσουλμανική κοινότητα με τους Οθωμανούς χαλίφηδες, επομένως είναι φυσικά ανεπιθύμητη σε κάποιους. Παρακολουθούμε με ενδιαφέρον τα ήθη της περιοχής, την υπομονή της Σέλμα και ταυτόχρονα την ανυπομονησία της να γνωρίσει επιτέλους τον όμορφο μαχαραγιά, που πρέπει να αποδεχτεί ως σύζυγο προτού ακόμα τον αντικρίσει (σύμφωνα με την αυθεντική ισλαμική παράδοση, οι μελλόνυμφοι θεωρούνται ενωμένοι μόνο μετά το «νικά»: δίνουν ο καθένας το λόγο τους στον σεΐχη πριν δουν το ταίρι τους (!)). Δεν πρέπει την ώρα του γάμου να χαμογελά, να δείχνει ευτυχισμένη αλλά ούτε και δυστυχισμένη! Η πρώτη συνάντηση των δύο γίνεται με τούλινα πέπλα που ανασηκώνουν με τελετουργικές κινήσεις… Αντίστοιχα επεισοδιακή είναι και η πρώτη γαμήλια νύχτα!
     Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συγγραφέας, η Κενιζέ Μουράτ, έμπειρη δημοσιογράφος, έχει επενδύσει τα κενά των γεγονότων με πολλή φαντασία και προβολές από την δική της ψυχολογία. Δεν έχει σημασία όμως. Ξέρουμε ότι η συγγραφέας ως ενήλικη έχει γνωρίσει τον πατέρα της, τον Αμίρ, και ίσως αυτά τα χρόνια παραμονής της μητέρας της στην Ινδία είναι και τα πιο «τεκμηριωμένα», με βάση συγγενικές μαρτυρίες και πηγές. Σίγουρα πάντως η Σέλμα προσαρμόζεται πολύ δύσκολα, αν και την υποδέχονται πλούσιοι και φτωχοί πολύ θερμά. Με σύντροφο τη μικρή Ζάχρα επισκέπτεται τα διάφορα μνημεία και τα τζαμιά, παίζει πιάνο (την προειδοποιούν ότι απαγορεύεται γιατί «προκαλεί σκάνδαλο»), ενώ αντιστέκεται αυθόρμητα στα πολύ συντηρητικά έθιμα και στους αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς, ιδιαίτερα όσο αφορά τις γυναίκες. Εντυπωσιάζει με την ομορφιά της και δεν μπορεί εύκολα ο κόσμος να πιστέψει ότι η γοητευτική αυτή πριγκίπισσα με τη λευκή επιδερμίδα και τη γαλλική προφορά είναι…. Τουρκάλα (αντιμετωπίζει κι επεισόδια ρατσισμού)! Οι επισκέψεις από συγγενείς, φίλες, γειτόνισσες κουμπάρες είναι αμέτρητες και γεμίζουν την κενή ζωή της, ενώ ουσιαστικό νόημα θα της δώσει αργότερα η προσέγγιση των φτωχών στρωμάτων στο Μπανταλπούρ και η αγάπη που εισπράττει απ’ τους χωρικούς.
     Η έντονη παρουσία των Άγγλων διοικητών στη ζωή τους (σερ Χάρρυ Γουαίηγκ -κυβερνήτης των «Ενωμένων Επαρχιών»- και η λαίδη Βάιολετ) βάζει σε στοχασμούς την ώριμη πια Σέλμα: στη διάρκεια του δείπνου ανακάλυψε την ντροπή, το απαράδεκτο σκάνδαλο: έναν λαό που υποτάσσεται γιατί, βαθιά μέσα του, έχει πειστεί ότι είναι κατώτερος, μόλο που διακηρύσσει το αντίθετο, έναν λαό που η μοναδική του φιλοδοξία είναι να μοιάσει στα αφεντικά του, από τα οποία ισχυρίζεται πως θέλει να απαλλαγεί. Η επαφή με τους Άγγλους κυβερνήτες προβληματίζει όμως και τους εξεγερμένους χωρικούς που θεωρούν ότι ο πρίγκιπας είναι αντίθετος στην ανεξαρτησία.
     Η σχέση με τον μαχαραγιά έχει επίσης ενδιαφέρον για τον αναγνώστη (όπως είναι φυσικό η συγγραφέας την παρουσιάζει γλαφυρά και μυθιστορηματικά, δεν περιμένουμε αξιοπιστία στα γεγονότα)… Η Σέλμα δείχνει να ποθεί τον όμορφο άντρα της, τον ονειρεύεται ερωτικά, ζούνε κάθε τόσο στιγμές πάθους αλλά και σχεδόν βίαιης απομάκρυνσης. Ο Αμίρ, αν και βρετανικής παιδείας, δεν μπορεί να παραβιάσει τις αυστηρές επιταγές της κοινωνικής του θέσης, ενώ τα προβλήματα των αντιθέσεων και των συνεχών εξεγέρσεων (ινδουιστές εναντίον μουσουλμάνων, που εμφανίζονται ως αντίθετοι της ανεξαρτησίας) τον κρατούν μακριά απ’ την οικογένεια, και η Σέλμα πνίγεται. Απορεί πώς ο σύζυγός της, που σπούδασε σε αγγλικά σχολεία, διατηρεί κάποιες μεσαιωνικές αντιλήψεις. Ενώ εκείνη πιστεύει στις αλλαγές, ιδιαίτερα όσο αφορά τα «βάρβαρα έθιμα» (π.χ. σύζυγος κόβει τη μύτη της γυναίκας του λόγω απιστίας), ο Αμίρ δυσκολεύεται να νεωτερίσει (ποιος είμαι εγώ για να κρίνω τις αξίες τους, τον κώδικα τιμής τους, και να τις αλλάξω κι από πάνω;).
     Έτσι λοιπόν που οι καιροί είναι πάρα πολύ δύσκολοι για τους μουσουλμάνους, η Σέλμα έχει κουραστεί από τις πολιτικές αναταραχές, έχει βέβαια την δική της ανεξάρτητη πολιτική σκέψη, πολλές φορές μάλιστα προσπαθεί να τα βάλει με τις κάστες και να επηρεάσει τον Αμίρ. Ωστόσο, οι συνθήκες είναι εκρηκτικές κι ο ίδιος ο Αμίρ δεν μπορεί να τις διαχειριστεί. Όταν πεθαίνει ο Μουσταφά Κεμάλ αρνείται να πενθήσει, προκαλώντας οργή στον άντρα της (την ώρα που εσύ θα προσεύχεσαι, εγώ θα καλέσω τους φίλους μου να πιούμε σαμπάνια για να γιορτάσουμε το ευτυχές γεγονός). Αντίστοιχα, ο Αμίρ αντιδρά σπασμωδικά στις προσπάθειες της Σέλμα να διασκεδάσει, και να απολαύσει π.χ. στον κινηματογράφο (πηγαίνει παντού με ξεσκέπαστο πρόσωπο, δεν έχουμε ξαναδεί τέτοια ξεδιαντροπιά στην οικογένεια/είναι ξένη, δε λέω, αλλά πρέπει να σέβεται τα έθιμά μας). Το αποκορύφωμα είναι όταν χορεύει «ξεδιάντροπα» με τον Άγγλο Ρόυ Λίντον (Θα μου την πληρώσετε την προσβολή κύριε. Αύριο το πρωί κιόλας. Σας αφήνω να διαλέξετε τα όπλα), που, ευτυχώς, αντί για έναν άδικο θάνατο κόστισε μόνο κάποιες μέρες εγκλεισμού της Σέλμα…

Από παιδί σ’ έμαθαν να είσαι αρεστή,

ροκάνισαν, εξάλειψαν, άλλαξαν ό, τι πηγαίο είχες μέσα σου,

ώστε να μπορέσεις να αναλάβεις εύκολα τον πριγκιπικό σου ρόλο.

Όσο δεν απαλλάσσεσαι απ’ αυτό, δεν μπορείς να αγαπήσεις

     Τον Μάρτιο του 1939 ήδη Χίτλερ έχει προσαρτήσει την Τσεχοσλοβακία, ενώ η κατάσταση στην Ινδία (συγκρούσεις μεταξύ σουνιτών και σιιτών) είναι απρόβλεπτη. Έτσι, όταν η Σέλμα μένει έγκυος (…κι αν είναι κορίτσι;), ο Αμίρ αποφασίζει να στείλει την Σέλμα στη Γαλλία με τη συνοδεία του ευνούχου Ζεϊνέλ. Η Σέλμα φυσικά ενθουσιάζεται, κι εντυπωσιάζει τους κύκλους της ανώτερης γαλλικής τάξης με τα σάρι της και την ομορφιά της, ενώ παντού τη συνοδεύει ο «ηλικιωμένος άντρας με τη μακριά μαύρη τουνίκ», ο Ζεϊνέλ.
     Η Σέλμα δεν θα χάσει καιρό, θα ξανασυναντηθεί μετά από χρόνια με την παλιά φίλη Μαρί-Λωρ, που είναι βέρα Παριζιάνα πια, και θα γνωρίσει την Πόλη του Φωτός από την καλή κι από την ανάποδη! Δείπνα, δεξιώσεις, μανεκέν, κολεξιόν και πασαρέλες, χοροί και συναυλίες σε μιουζικ-χωλ, θα γοητεύσουν την νεαρή κοπέλα που διψάει για ζωή και πολυτέλειες. Το μεγάλο νέο όμως είναι ότι ερωτεύεται παράφορα, αργά αργά και βασανιστικά, κι αυτός ο παράδοξος έρωτας με τον «ωραίο καουμπόϋ -Αμερικανό τυχοδιώκτη χειρουργό στη Νεα Υόρκη Χάρβεϋ Κέρμιν- είναι αμοιβαίος! Ακολουθούν θυελλώδεις μέρες και νύχτες έρωτα, υπό την εγκαρτέρηση του πιστού και γεμάτου κατανόηση Ζεϊνέλ, όπου βέβαια η Σέλμα αναβάλλει συνέχεια να μιλήσει για την εγκυμοσύνη της.
     Το ενδιαφέρον συνεχίζεται αμείωτο και σ’ αυτό το τελευταίο μέρος της αφήγησης, όπου βλέπουμε την έκπτωτη πριγκίπισσα όχι μόνο να χάνει κάθε περιουσιακό στοιχείο που είχε (κοσμήματα που έφερε μαζί της καθώς κι εμβάσματα από την Ινδία), αλλά λόγω του πολέμου που δεν άργησε να ξεσπάσει και στη Γαλλία, βιώνει σταδιακά την ακραία φτώχεια, ενώ ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να δει το Παρίσι στις δύσκολες αυτές στιγμές πριν και μετά το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ηρωίδα μας έχει ωστόσο ζήσει την αγάπη, την αφοσίωση, τη βαθιά επικοινωνία, την κατανόηση αλλά κυρίως τον μεγάλο έρωτα -που όλη της τη ζωή προσδοκούσε με λαχτάρα- στο πρόσωπο του Χάρβεϋ Κέρμιν.
     Ο Χάρβεϋ Κέρμιν λείπει στην Αμερική όταν η Σέλμα θα γεννήσει το κοριτσάκι της (έτσι ήταν γραφτό. Ο Θεός της δείχνει τον δρόμο) με την αποκλειστική βοήθεια το πιστού Ζεϊνέλ, ενώ η απόφαση να μην επιστρέψει ποτέ πια στην Ινδία είναι δρομολογημένη. Τα σχέδια να δηλώσει το παιδί νεκρό στον Αμίρ ή ότι είναι του Χάρβεϋ τα ανατρέπει το τραγικό της τέλος, πριν ακόμα κλείσει τα 30 της χρόνια.
     Ο βίος της Σέλμα, μια αληθινή ιστορία ιδωμένη βέβαια μέσα από το υποκειμενικό πρίσμα της συγγραφέα-κόρης της, είναι πραγματικά συναρπαστικός, όπως άλλωστε και η ζωή της ίδιας της Κενιζέ Μουράτ, που την αφηγήθηκε στο βιβλίο «Ο κήπος του Μπανταλπούρ».

Χριστίνα Παπαγγελή

[1] Ο Μουσταφά Κεμάλ οραματίστηκε ένα κοσμικό τουρκικό κράτος και το έκανε πραγματικότητα, κυβερνώντας απολυταρχικά. Στις 29 Οκτωβρίου 1923 ανακήρυξε την Τουρκική Δημοκρατία κι έγινε ο πρώτος πρόεδρός της. Τον επόμενο χρόνο κατάργησε το Χαλιφάτο, θέτοντας σε εφαρμογή το ευρύ μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα.
Πηγή: https://www.sansimera.gr/biographies/16
[2] Στις 17 Νοεμβρίου του 1922 ο Σουλτάνος Βαχιντεντίν΄ εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη, ουσιαστικά παραδίδοντάς την στην κυβέρνηση της Άγκυρας. Στις 29 Οκτωβρίου του 1923 ο Κεμάλ ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της, ενωμένης πια, Τουρκίας, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι και το 1938, ημερομηνία θανάτου του, αφού προηγουμένως είχε κερδίσει τις εκλογές του 1927, 1931 και 1935. Βέβαια, από το 1930 είχε καταργήσει τα αντιπολιτευόμενα κόμματα με αποτέλεσμα το δικό του, το Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα, να είναι μόνο του στη Βουλή.
[3] https://gr.euronews.com/2016/08/01/the-difference-between-shia-and-sunni-explained
[4] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CF%89%CE%BD%CE%AF%CF%84%CE%B5%CF%82
[5] Οι Δρούζοι ακολουθούν μια μονοθεϊστική και εθνική θρησκεία της οποίας οι κύριες αρχές υποστηρίζουν την ενότητα του Θεού, τη μετενσάρκωση και την αιωνιότητα της ψυχής.
Οι περισσότερες θρησκευτικές πρακτικές των Δρούζων κρατούνται μυστικές. Οι Δρούζοι δεν επιτρέπουν σε ξένους να προσηλυτιστούν στη θρησκεία τους. Ο γάμος έξω από την πίστη των Δρούζων είναι σπάνιος και αποθαρρύνεται έντονα. Οι Δρούζοι διατηρούν την αραβική γλώσσα και τον πολιτισμό ως αναπόσπαστα μέρη της ταυτότητάς τους και τα αραβικά είναι η κύρια γλώσσα τους.
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%81%CE%BF%CF%8D%CE%B6%CE%BF%CE%B9
[6] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%BD%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%9A%CE%BF%CE%B3%CE%BA%CF%81%CE%AD%CF%83%CE%BF_(%CE%BA%CF%8C%CE%BC%CE%BC%CE%B1)
[7] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%AF%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B1_%CE%B3%CE%B9%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BE%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%83%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%99%CE%BD%CE%B4%CE%AF%CE%B1%CF%82
[8] Διοικητικό κέντρο των Βρετανών https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%AC%CE%BA%CE%BD%CE%B1%CE%BF%CF%85

Διηγήματα Από τη Γη των Πικραμένων Πορτοκαλιών, Ghassan Kanafani

 Ο Καναφάνι ήταν ένας λαός σ’ έναν άνθρωπο, ήταν ένα ζήτημα,

Ήταν μια πατρίδα. Από μόνος ήταν μια ολόκληρη αντιστασιακή ταξιαρχία.

Νασίμ Αλάτρας

     Συγκλονιστικές είναι οι ιστορίες που εμπεριέχονται στα είκοσι διηγήματα του βιβλίου, όπως συγκλονιστική είναι και η προσωπική ιστορία του Παλαιστίνιου συγγραφέα, δημοσιογράφου, ιστορικού και ζωγράφου. Ο «μάρτυρας της Τέχνης και των Γραμμάτων» Γασσάν Καναφάνι[1] (1936-1972) αναγκάστηκε ως παιδί να φύγει το 1948 με την οικογένειά του από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τις ιστορικές πόλεις Γιάφα και Άκκα (όπου έμενε η οικογένεια εναλλάξ), γεγονός που μας υπενθυμίζει ότι η δίωξη των Παλαιστινίων και το καθεστώς απαρτχάιντ ίσχυαν από την ίδρυση ακόμα του κράτους του Ισραήλ το 1948, οπότε έχουμε τον τρομακτικό ξεριζωμό (μισού περίπου παλαιστινιακού πληθυσμού) που ονομάστηκε Νάκμπα[2]. Τότε αναγκάστηκαν πολλές οικογένειες, ανάμεσα στις οποίες και η οικογένεια του Καναφάνι, να εκπατριστούν και να καταφύγουν ως πρόσφυγες σε στρατόπεδα γειτονικών χωρών. Ο Γασσάν έζησε κι ενηλικιώθηκε ως πρόσφυγας αρχικά στον Λίβανο, στη Δαμασκό και στη συνέχεια για λίγα χρόνια στο Κουβέιτ, ενώ επέστρεψε στον Λίβανο απ’ όπου, ενταγμένος στο Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, αφοσιώνεται στον αντισιωνιστικό αγώνα. Πάντα αισθανόταν μειονεκτικά απέναντι στους αντάρτες «που αντιμετώπιζαν τον Σιωνιστή κάθε μέρα και ώρα», ωστόσο η πολιτική του δράση είναι αδιάλειπτη και μοναδικής σημασίας. Δολοφονήθηκε βάναυσα από τη Μοσάντ σε ηλικία 36 χρονών, το 1972, πολύ πριν δηλαδή κι απ’ την πρώτη Ιντιφάντα (1987-1991). Στον πολύ κατατοπιστικό πρόλογο του γνωστού στην Ελλάδα Νασίμ Αλάτρας, όπως και στις υποσημειώσεις του τέλους, τεκμηριώνεται ωστόσο ότι από την αρχή ακόμα του 20ου αιώνα, υπό την «Βρετανική εντολή» (1920-), οι Παλαιστίνιοι υφίστανται διώξεις και ρατσισμό, καθότι τα πανίσχυρα σιωνιστικά λόμπι απανταχού της γης αλλά κυρίως στις ΗΠΑ, προσβλέπαν στην ίδρυση κράτους στην περιοχή εδώ και αιώνες.
     Ο Γασσάν Καναφάνι μάς μεταφέρει σε μια κοινωνία όπου βιώνεται το απίθανο, μια κατεστημένη κατάσταση που δεν έχει όμοιά της (και να φανταστεί κανείς ότι πέθανε σχεδόν πενήντα χρόνια πριν από την ολοκληρωτική γενοκτονία που υφίσταται ακόμα αυτός ο λαός). Πρόκειται για μικρά επεισόδια (τα περισσότερα διηγήματα είναι ολιγοσέλιδα) σε α΄ ενικό τα περισσότερα, μικρά διαμάντια όπου εκτυλίσσεται ένα γεγονός φαινομενικά μικρής εμβέλειας και ασήμαντο, ένας χαρακτήρας ή μια ανθρώπινη κατάσταση, ένα περιστατικό φευγαλέο, πάντα όμως σε μοναδικές ιστορικές συνθήκες. Ο αναγνώστης αισθάνεται ότι ο συγγραφέας κρατά ένα φακό και φωτίζει μικρές περιοχές από έναν τεράστιο καμβά όπου λαμβάνουν χώρα μικρές τραγωδίες, δραματικά επεισόδια που συνθέτουν μία μεγάλη τραγωδία, καθολική και πανανθρώπινη και ορίζεται από τις λέξεις: προσφυγιά, εξορία, προδοσία, πόλεμος, θάνατος. Ο τόπος δεν είναι αποκλειστικά η Παλαιστίνη, αλλά η ευρύτερη περιοχή, ο Λίβανος, το Ιράκ, η Συρία, εξακτινώνεται όμως γιατί φυσικά αφορά την ανθρωπότητα και την ανθρωπιά.
     Δεν είναι εμφανές με μια πρώτη ανάγνωση το πόσο πολιτικό είναι το έργο του Καναφάνι. Οι ιστορίες είναι βγαλμένες από την καθημερινότητα, μια καθημερινότητα ανώμαλη κι ασυνήθιστη βέβαια. Ενώ υπάρχει ξεκάθαρα -ή υπονοείται ξεκάθαρα- η βία που υφίσταται ο καταπιεζόμενος λαός, και παρόλο που ο ίδιος ο Καναφάνι έχει ονομάσει το έργο του «λογοτεχνία της αντίστασης», οι συναισθηματικές αποχρώσεις και η λεπτοφυής γραφή (φανερά προερχόμενη από πλούσια παράδοση) δίνουν ένα αποτέλεσμα που απέχει πολύ από το να το χαρακτηρίσουμε στρατευμένο. Η γραφή είναι ελλειπτική, χωρίς φλυαρίες και περιγραφές, πολλές φορές αιφνιδιάζει γιατί δεν επεξηγεί, ωστόσο υπάρχει αξιοθαύμαστη εσωτερική συνοχή. Τέλος, η συμμετοχή της φύσης -των φύλλων, των δέντρων, του αητού, της θάλασσας, της κουκουβάγιας των πορτοκαλιών- υποβάλλουν την αγάπη για τον Τόπο αλλά κυρίως για τη Ζωή, που χαρακτηρίζει στο βάθος το έργο του Καναφάνι.
     Ο Νασίμ Αλάτρας επέλεξε είκοσι από τα εξήντα τέσσερα διηγήματα του Καναφάνι, που μας παραθέτει σχεδόν με χρονική σειρά έκδοσης, και στα οποία βλέπουμε ότι εξελίσσεται ως συγγραφέας, ότι ωριμάζει. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία θεματική, αφηγηματικών φωνών και τόπου δράσης (Γάζα, Λίβανος, Ιράκ).
     Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κάποιος για διηγήματα, και μάλιστα αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους, γι’ αυτό θα περιοριστώ σε υπενθυμιστικές σημειώσεις μαζί με φράσεις/αποσπάσματα που θα ήθελα να θυμάμαι… 

     Ένα φύλλο από τη Γάζα
     Ο αφηγητής που έχει αποφασίσει να μη φύγει από τη Γάζα για το Σακραμέντο μαζί με τον φίλο του τον Μουσταφά, ο Μουσταφά που μιλάει βιαστικά χωρίς κόμματα και τελείες και τον περιμένει, οι Εβραίοι που χτύπησαν την Αλ Σάμπχα στη Γάζα[3], η ανάγκη να ξεφύγουν από την «δυσοσμία της ήττας», η λαχτάρα για το «γλυκό ξεκίνημα» αφήνοντας πίσω τη Γάζα -πιο στενή κι από την ψυχή ενός ανθρώπου που τον έδειρε ένας τρομακτικός εφιάλτης. Η όμορφη δεκατριάχρονη Νάντια με το ακρωτηριασμένο πόδι, η γενιά που θήλαζε την ήττα. Η δύσκολη απόφαση. «Γύρνα εσύ σε μας, σε περιμένουμε όλοι».

     Ένα φύλλο από την Αλ Ράμλα[4]
     Ο «θείος» Άμπου Ουθμάν και η τραγική του ιστορία όταν η Εβραία σήκωσε με υπερβολική απλότητα το μικρό πολυβόλο και σημάδεψε το κεφάλι της Φατμέ. Ο αφηγητής, εννιάχρονο παιδάκι όταν οι εβραίοι μπήκαν στην Αλ Ράμλα κι έστησαν γριές γυναίκες και παιδιά με βία και αγριότητα σε δυο σειρές και το ανεξίτηλο αποτύπωμα της φρίκης. Η αξιοπρεπής έξοδος του Ουθμάν.

     Ένα φύλλο από την Αλ Τίρα[5]
     Ο καλός πελάτης που αγοράζει κουλούρια από τον πλανόδιο αφηγητή, ο αστυνομικός «με το πληγωμένο πρόσωπο» που τον σπρώχνει «λες και είναι Εβραίος», η Παλαιστίνη που χάθηκε και βυθίστηκαν οι πολίτες στη φτώχεια, τα παράπονα από τους ηγέτες (δεν έμαθαν ποτέ πώς να καθοδηγούν τους στρατιώτες τους, νόμιζαν πως οι στρατιώτες τους ήταν ένα είδος όπλου για διασκέδαση που χρειαζόταν κούρδισμα). Τέλος, το χάσμα ανάμεσα «στους υπεύθυνους κι εμάς», όπως το θέτει συνειρμικά ο αφηγητής, ο οποίος παραθέτει περιστατικά αμοιβαίου μίσους, περιστατικά παραλογισμού και απελπισίας, που κάνουν τους πολεμιστές «με τις τσουγκράνες, τα φτυάρια και τους γκασμάδες» να χάνουν τον προσανατολισμό τους.

     Η γη των πικραμένων πορτοκαλιών

Ήμασταν κουβαριασμένοι εκεί,

τόσο μακριά από την παιδική μας ηλικία

όσο και από τη γη των πορτοκαλιών

     Η Γιάφα, μια ιστορική πόλη από τις αρχαιότερες κατοικημένες στον κόσμο (από την 4η χιλιετία π.Χ.), γνώρισε από τον 17ο αιώνα μεγάλη ανάπτυξη λόγω της καλλιέργειας και της εξαγωγής εξαιρετικής ποιότητας πορτοκαλιών! Έχοντας ιστορία αντιαποικιακού αγώνα από το 1917 (κατά των Βρετανών), το 1948 καταλήφθηκε από τους σιωνιστές -με προεξάρχοντα τον μεγιστάνα Ρότσιλντ που αγόρασε τα περισσότερα εδάφη-, οι οποίοι ανάγκασαν 70.000 Παλαιστίνιους να εκπατριστούν.
     Η «έξοδος από τη Γιάφα προς την Άκκα» ήταν καθοριστικό βίωμα του δωδεκάχρονου Γασσάν (ήμασταν ανάμεσα σ’ όλους εκείνους που πήρε ο δρόμος στην αγκαλιά του), εφόσον ο ίδιος, αν και ήταν ο μόνος από τα αδέρφια του που γεννήθηκε στην Άκκα (όπου και έζησε τα περισσότερα παιδικά του χρόνια), βίωσε την τραγωδία της οικογένειάς του που πηγαινοέρχονταν ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο ιστορικές πόλεις. Στον οριστικό διωγμό από τους σιωνιστές (που συνδέθηκε και με την «Επιχείρηση Βιολογικού Πολέμου», δηλαδή την δηλητηρίαση των πηγαδιών νερού σε αραβικά χωριά-επί πρωθυπουργού Μπεν Γκουριόν) η οικογένεια εκπατρίστηκε οριστικά προς τον Λίβανο. Δεν είναι ξεκάθαρο αν ο αφηγητής ταυτίζεται με τον συγγραφέα, αλλά η εικόνα το φορτηγού όπου είναι στοιβαγμένα όλα τα πράγματα της οικογένειας μαζί με τα γυναικόπαιδα, και αγκομαχά για να φτάσει στην Ρας Αλ Νακούρα, είναι καθηλωτική… Η ατέλειωτη σειρά των φορτηγών που μπαίνουν στον Λίβανο, οι άντρες να παραδίδουν τα όπλα τους κι οι αγρότες να κοιτούν τα πορτοκάλια και να θρηνούν (μέσα στα μάτια του πατέρα σου αντιφέγγιζαν όλες εκείνες οι πορτοκαλιές που είχε παρατήσει στους Εβραίους). Η απελπισμένη αναζήτηση νέου καταφύγιου, το προσωρινό κατάλυμα στη Σιδώνα, η οριστική διάψευση από τα αραβικά καμιόνια που όχι, δεν τους βοήθησαν να επαναπατριστούν όπως ήλπιζαν ζητωκραυγάζοντας που τα είδαν, στις 15 Μαΐου του 1948: οι στρατοί των Αράβων δεν μπήκαν για να επιστρέψουν οι πρόσφυγες στην πατρίδα τους και τα χωριά τους,, αλλά για να παίξουν τον τελευταίο τους ρόλο σε σενάριο που έγραψαν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις (…), δηλαδή η εγκατάσταση στη γη της Παλαιστίνης ενός χωροφύλακα των δυτικών αποικιοκρατών).

     Κάτι που δεν φεύγει
     Στο «λαχανιασμένο» τρένο για την Τεχεράνη, ο ρομαντικός αφηγητής, λάτρης της ποίησης του Ομάρ Καγιάμ, με αφορμή την όμορφη κι επιφυλακτική συνταξιδιώτισσά του, αναπολεί τη Λάιλα, (δε λεγόταν Λάιλα. Τη φώναζα Λάιλα επειδή αυτή με φώναζε Κάις – ήρωες μιας ιστορίας αγάπης), μια πανέμορφη και τολμηρή κοπέλα από τη Χάιφα –«ένα διαφορετικό είδος ανθρώπου»- που τον γοήτευσε οκτώ χρόνια πριν: δεν φανταζόμουν ποτέ ότι το μαλθακό κορίτσι που γνώρισα πραγματοποιούσε ανατινάξεις, τις οποίες δεν θα μπορούσε να φανταστεί ένας άντρας με μέτριο θάρρος. Τον ντροπαλό κι άβουλο ήρωα τον σημαδεύει η ανάμνηση της Λάιλα, οι εννέα μέρες που πέρασε στο κολαστήριο των εβραίων (τη συνέλαβαν για κάτι που δεν έμαθα ποτέ), η λυπημένη Λάιλα.. η απελπισμένη… που ήθελε να της μείνει κάτι που δε φεύγει…

     Το κλεμμένο πουκάμισο

Τι κακό θα μπορούσε να κάνει αν κλέψει ένα δύο, δέκα τσουβάλια αλεύρι;

     Νύχτα, βροχή, κρύο και ατέλειωτο σκάψιμο αυλακιών γύρω από τους πασσάλους του αντίσκηνου. Η γυναίκα που ψήνει ψωμί, το ερώτημα στα μάτια της αν ο άντρας της βρήκε δουλειά, τι θα φάνε. Ο Αμπντ Ελ Ραχμάν, το άρρωστο παιδί κουλουριασμένο στη γωνιά· τον δελέαζε η ιδέα να επιστρέψει μα μέρα στη σκηνή του κρατώντας ένα καινούριο πουκάμισο για τον Αμπντ Ελ Ραχμάν. Οι αποθήκες του Διεθνούς Οργανισμού Βοήθειας που τις φυλούσε ο Αμερικάνος, οι καθυστερήσεις διανομής του αλευριού, οι διαπραγματεύσεις της αγοραπωλησίας (ο Αμερικάνος πουλάει, εγώ εισπράττω, ο φύλακας εισπράττει). Η ασυγκράτητη οργή.

     Ο ορίζοντας πίσω απ’ την πύλη

Να επιστρέψω;

     Ο ήρωας ανεβαίνει τη σκάλα μ’ ένα μικρό καλάθι, που δεν δικαιολογεί την απίστευτη εξάντλησή του. Μια αδυσώπητη ορμή να φύγει από την Ιερουσαλήμ, όπως το έχει κάνει επανειλημμένα επί δυο χρόνια τώρα, τον ωθεί προς τα πίσω, πέρα από την πύλη Μάντελμπαουμ [6]. Η μυστική, κρυφή αλήθεια που κουβαλάει επί δέκα χρόνια, όταν έφυγε με την αδελφή του Νταλάλ από την κατεχόμενη γη, το τρομαχτικό αβάσταχτο βίωμα που έκλεισε τόσα χρόνια στην καρδιά του (ήταν στο δωμάτιο όταν η κόλαση εξερράγη μπροστά του).
     Το ψέμα μεγάλωσε τόσο πολύ αυτά τα δέκα χρόνια, με έναν φρικτό τρόπο, ώστε δεν κατάφερε να βρει καμία δικαιολογία για να πει την αλήθεια μια φορά, απόλυτα και σκληρά, ίσως και θανάσιμη. Η μάνα που σίγουρα περιμένει με τα άσπρα της μαλλιά και το γερασμένο της πρόσωπο βρεγμένο από τα δάκρυα, η συνάντηση κάτω από την μεγάλη πύλη και το κοφτερό μαχαίρι να του τραβά τον λαιμό όταν έρχεται κι εκείνος αντιμέτωπος με την τρομερή αλήθεια.

     Κουλούρια στον δρόμο
     Ο Χαμίντ, ο μικρός Παλαιστίνιος λούστρος, χαμίνι 12 χρονών, και ο αφηγητής, δάσκαλος στο σχολείο προσφύγων της Δαμασκού, άνθρωπος με ανάλογες ευαισθησίες (κάθε παιδί ήταν μια σπίθα που είχε ανάψει από την αδιάκοπη τριβή με τις σφοδρές αντιξοότητες της ζωής/η τάξη ήταν ένα αυτί ενός μικρού κόσμου, κόσμου γεμάτη συσσωρευμένη αλλά ηρωική δυστυχία), που προσπαθεί να σταθεί «κοντά στις καρδιές τους». Η απόμακρη συμπεριφορά του Χαμίντ, που είναι και μαθητής στο σχολείο του αφηγητή, η καθημερινή του βιοπάλη (πουλάει κουλούρια μέχρι αργά το βράδυ) και οι τραγικές του ιστορίες διεισδύουν στη ζωή του δάσκαλου (ήταν ένας περίπλοκος μαθητής, φορτωμένος μυστικά που δεν τελείωναν ποτέ, μυστικά που μόλις ξεκινούσαν, συνέχιζαν ασταμάτητα).
     Η «απαράμιλλη εξυπνάδα» με την οποία ύφαινε τις ιστορίες του ο Χαμίντ, παρόλο που και η αλήθεια όπως αποκαλύφθηκε δεν στερούνταν τραγικότητας, δεν κατάφερε να σβήσει το αίσθημα προσβολής και τον θυμό που προκάλεσαν στον ήρωά μας. Δεν θα μάθουμε ποτέ αν ο μικρός λούστρος όντως πουλούσε κουλούρια, αν ο πατέρας του ζούσε και τρελάθηκε, πώς πέθανε η μάνα και ο αδερφός του. Η αλήθεια και το ψέμα, στην περίπτωση του μικρού Χαμίντ «μοιάζουν σαν δυο στάλες αίμα», που λέει και το τραγούδι.

     Νεκρός στη Μοσούλη
     Το διήγημα αυτό είναι αφιερωμένο στον φίλο του Καναφάνι «Μ.» (Μααρούφ; το όνομα του ήρωα του διηγήματος;), που «πήγε στη Μοσούλη[7]και ύστερα τα ίχνη του χάθηκαν». Η ιστορία του, που έχει γίνει θρύλος, ανασυντίθεται από θολές μνήμες κάποιων φίλων, που τον συνάντησαν μεταξύ Βαγδάτης και Δαμασκού.
     Πρόκειται για την ιστορία του Μααρούφ, Ιορδανού φοιτητή, διωγμένου από την γενέτειρά του από τα 10 του χρόνια, οπότε έχασε τη μάνα του -από δίψα;, από χτύπημα στρατιωτών;- σ’ ένα βρώμικο πηγάδι. Ο δρόμος που πήρε από το πηγάδι μέχρι το πανεπιστήμιο ήταν μακρύς… ήταν μακρύς και λασπωμένος. Φοιτητής της Νομικής στη Βαγδάτη, πήγε στη Μοσούλη όπου γινόταν η επανάσταση…
     Ο Μααρούφ αρνήθηκε να το σκάσει και πυροβολήθηκε πισώπλατα σαν ακρίδα κατάκοπη που, μετά από σκληρό ταξίδι, έπεσε νεκρή πάνω σ’ ένα ξερό ακρογιάλι.

     Η Κουκουβάγια στο Μακρινό Δωμάτιο

Τα παμπάλαια ντουφέκια στα σκληρά χέρια των αντρών

περνούσαν μπροστά απ’ τα μάτια μας

σαν αιματοβαμμένοι μύθοι

     Η μάχη με τα τσεκούρια δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο στο χωριό, λέει ο αφηγητής, που ήταν μικρό παιδί όταν έγινε το συμβάν, δέκα χρόνια πριν. Ήταν μια καταραμένη μέρα, μεγαλύτερη από το να της δοθεί ένα όνομα ή ένας αριθμός, κι έβλεπαν από καιρό χωρίς δυνατότητα επιλογής, την Παλαιστίνη να πέφτει σπιθαμή προς σπιθαμή και να υποχωρούν σπιθαμή προς σπιθαμή. Έμεινε στις συνειδήσεις ως «η μέρα της σφαγής», μια κόλαση που σκέπασε τα στοιβαγμένα απάνω στη λάσπη σπίτια.
     Όταν ξεκινά η μάχη με τα τσεκούρια, σημαίνει ότι η συμπλοκή είναι στενή, ο πατέρας μπαινοβγαίνει ψάχνοντας στο σεντούκι τις βόμβες που έχει κρύψει «ο μακαρίτης ο γιος» κι αναθέτει στο μικρό μας παλληκαράκι, τον αφηγητή, να θάψει το σεντούκι στον κήπο (ήμουν χαρούμενος που συμμετείχα σε μια ηρωική πράξη). Μέσα στις ριπές, τον φόβο και τον τρόμο του θανάτου, μέσα στη νύχτα. Τότε εμφανίζεται κι η κουκουβάγια με τα μεγάλα κι αγριεμένα μάτια της/με βλέμμα επίμονο, ατρεμούλιαστο και αδιάκοπο.
     Το βλέμμα αυτό επισκέπτεται τον αφηγητή δέκα χρόνια αργότερα, μέσα από μια φωτογραφία.

     Στα μέσα του Απρίλη
     Ένα σπαρακτικό γράμμα, μια επιθανάτια επιστολή είναι το συγκεκριμένο διήγημα, στον φίλο που πέθανε τόσο άδοξα 12 χρόνια πριν (γιατί σου γράφω;). Κι ο αποστολέας έχει υποσχεθεί κάθε Απρίλη να αφήνει στον τάφο μερικές παπαρούνες… όμως φέτος δεν βρήκε ούτε μία.
     Δεν είναι δυνατόν να ξεχάσει κανείς τις «άκρες της ιστορίας», κι ας υπάρχουν ιστορίες, που όπως λέει ο ήρωας, δεν έχουν ξεκάθαρη αρχή. Και φαίνεται ότι απαρχή ήταν η ανάγκη εκδίκησης που έβαλε στο τραπέζι ο ανώνυμος φίλος, ξεκινώντας πρόβα από μια… γάτα που έκλεψε περιστέρια.
     Έτσι, σαν αστείο, τραγουδώντας και γελώντας ροβόλησαν στην κοντινότερη αποικία, κι όταν αιφνιδιάστηκαν από μια ομάδα Εβραίων (ο Καναφάνι δεν χρησιμοποιεί τη λέξη σιωνιστές), ο αφηγητής δεν μπόρεσε να πατήσει τη σκανδάλη για να προστατέψει τον φίλο του που του μπλόκαρε ο γεμιστήρας.
     Δώδεκα χρόνια αργότερα αναθυμάται το γεγονός, δεν είναι όμως σίγουρος αν τώρα θα τραβούσε τη σκανδάλη, το μόνο που ξέρει είναι ότι αισθάνεται ντροπή. Είναι άραγε απαραίτητο να πεθάνουν μερικοί άνθρωποι για να ζήσουν μερικοί άλλοι;;;

     Έξι αετοί κι ένας μικρός
     Δεν είναι το μοναδικό διήγημα όπου το θέμα είναι το πώς γεννιούνται οι θρύλοι, οι ιστορίες, η προφορική παράδοση (και στο επόμενο διήγημα η αφήγηση ξεφεύγει απ’ την πραγματικότητα). Ο αφηγητής είναι δάσκαλος μουσικής και πηγαινοέρχεται με τα λεωφορεία σε τρία χωριά, μια διαδικασία πολύ εξαντλητική (πολύ γλαφυρή η περιγραφή, θυμίζει οπωσδήποτε δικές μας καταστάσεις στην επαρχία του 1960).
     Μέσα σε μια απ’ αυτές τις διαδρομές, ο δάσκαλός μας ανακαλύπτει ότι ένας μικρός μυτερός βράχος έχει την… ιστορία του (ήξερα ότι για καθετί στο χωριό υπάρχει μια ιστορία, δεν φανταζόμουν όμως ότι και γα αυτόν τον μικρό βράχο, σ’ αυτόν τον εγκαταλελειμμένο, απομακρυσμένο δρόμο υπήρχε κάποια ιστορία). Κι όμως, δεν είναι καν μια ιστορία, αλλά έξι διαφορετικές ιστορίες ειπωμένες από έξι διαφορετικούς επιβάτες –ο γκρίζος αετός, ο πιστός αετός, η άγρια αετίνα που για χάρη της μονομαχούν, ο μικρός αετός που δεν μπορούσε να πετάξει κλπ. Τέλος, ότι δεν υπήρξε αετός.

     Ο θάνατος του κρεβατιού 12

Το ζήτημα του θανάτου δεν είναι ποτέ το ζήτημα του νεκρού,

είναι ζήτημα των ζωντανών,

αυτών που περιμένουν με πίκρα τη σειρά τους

     Άλλη μια επιστολή είναι το διήγημα αυτό, στον αδελφό Άχμαντ, από το νοσοκομείο όπου ο αποστολέας βρίσκεται εδώ και δυο μήνες πάσχοντας από έλκος στομάχου (πίστεψέ με, Άχμαντ, το «έλκος» του εγκεφάλου είναι πιο ατίθασο από αυτό των σωθικών). Μια επιστολή που έχει ως θέμα της τον θάνατο, όπως τον αντικρίζει καθημερινά εδώ που βρίσκεται…
     «Πέθανε το κρεβάτι 12», δηλαδή ο άνθρωπος από το Ομάν που νοσηλευόταν στο κρεβάτι 12, και που λεγόταν Μοχάμαντ Άλι Άκμπαρ, και που όσο ζούσε επέμενε να τον προσφωνούν με όλο το όνομα, και που κρατούσε ένα παλιό σεντούκι-αίνιγμα. Αυτές οι δυο λεπτομέρειες ωθούν τον αφηγητή/αποστολέα να συνθέσει τον βίο του Μοχάμαντ Άλι Άκμπαρ, μια τραγική πορεία ζωής έξω απ’ την πραγματικότητα αλλά φτιαγμένη από αλήθειες. Η πραγματικότητα αντιδιαστέλλεται από την φανταστική ιστορία που έπλασε το «διαταραγμένο» μυαλό του ήρωα, ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά ότι η ιστορία του απέχει πολύ από την αλήθεια, ότι ο Μοχάμαντ δεν ήταν τίποτα από όλα αυτά που αναφέραμε, γιατί πάντα αποδίδουμε στους άλλους τις δικές μας ιδιότητες, τους βλέπουμε μέσα από το στενό πέρασμα των απόψεών μας και των σκέψεών μας.

     Οι πλάτες των άλλων

Δεν είναι απαραίτητο να ζει ένας άνθρωπος

πιστεύοντας σε κάτι που του στενεύει τη ζωή

     Ένας άνθρωπος απελευθερώνεται από τριών χρόνων καταπίεση μέσα στο κόμμα, όταν αποφασίζει επιτέλους να πει «όχι» (μία μόνο λέξη, και όλα έπεσαν στο πάτωμα και διαλύθηκαν). Φεύγει βλέποντας τα πάντα καινούρια, να πηγαινοέρχονται αδιάφορα, χωρίς καμιά λύπη, χωρίς καμιά μετάνοια. Κι όμως, λίγο αργότερα στο εστιατόριο όπου τρώει καθημερινά, τον βλέπουμε να παίζει ένα άσχημο παιχνίδι στον αθώο σερβιτόρο Άμπου Σαλίμ, που «ζει όπως ακριβώς θέλει», δίπλα στη θάλασσα, που μπορεί να ζει «μια ζωή άδεια» αλλά εκείνος είναι ευχαριστημένος μιλώντας στα… ψάρια και ταΐζοντάς τα επί είκοσι χρόνια!   
     Η σκληρότητα του ήρωα στον λυπημένο Άμπου Σαλίμ είναι ακατανόητη.

     Το απαγορευμένο όπλο
     Επιστρέφοντας από το μαγαζί στο σπίτι του ο Άμπου Άλι, πέφτει πάνω σ’ έναν κύκλο αντρών γύρω από έναν ξένο στρατιώτη. Είναι ο στρατιώτης που συνοδεύει τον αξιωματικό που πήγε να δει τον Μουχτάρ, «μπας και δεχτεί αυτή τη φορά». Οι άντρες θέλουν να αρπάξουν το τουφέκι του στρατιώτη (αυτός ο οπλισμένος στρατιώτης δεν έπρεπε να μείνει εδώ). Ναι, ο Άμπου Άλι είναι αυτός που το άρπαξε («χαλάλι μου είναι»), με τα πολλά, δίνοντας λύση σε πολλά προβλήματά του (είχε έρθει πια ο καιρός για τον Άμπου Άλι να κατέχει ένα τουφέκι αντικαθιστώντας το τσεκούρι που χρησιμοποιούσε για να πολεμάει τις ύαινες τον χειμώνα).
     Όμως ο Άμπου Άλι δεν έφτασε ποτέ στο σπίτι του.

     Η αιώρα

Όχι, όχι, πρέπει να υπάρχει ειλικρίνεια

     Ένα φαιδρό γλυκόπικρο διήγημα -διάλειμμα στον ζόφο των υπόλοιπων- είναι «Η αιώρα», ένας τίτλος που δόθηκε για να απεικονίσει τις συναισθηματικές ταλαντώσεις του ήρωα-αφηγητή, που είναι αποφασισμένος να παντρευτεί τη Γαϊντά, αλλά σε μια κρίση ειλικρίνειας θέλει να της μιλήσει για την προηγούμενη σχέση του με την Νάντα (είναι αλήθεια ότι η προηγούμενη σχέση μου με τη Νάντα δεν είχε τελειώσει εντελώς).
     Οι διάλογοι που ακολουθούν ανατρέπουν κάθε καλή πρόθεση του ήρωα (έπαψες να την αγαπάς; Πώς; Τι δηλαδή; Έκλεισες το συρτάρι της στη ντουλάπα;), προκαλώντας από τη μια τον «αδάμαστο θυμό» της αρραβωνιαστικιάς, κι αφετέρου τη θυμηδία εκ μέρους της «πρώην», της Νάντα (ξαναγύρισες, άτακτε! Η φαντασία σου όλο και μικραίνει. Πότε θα σε δω, ερωτιάρη;)

     Ο κατήφορος
     Ο πρωταγωνιστής είναι εδώ ο δάσκαλος Μόχσεν, που μπαίνει πρώτη φορά σε τάξη, σε παιδιά «χωρίς βιβλία»· η αμηχανία του, η απειρία του, η νευρικότητά του. Η ιστορία που αναλαμβάνει αυθόρμητα να πει ο μαθητής του τελευταίου θρανίου, δίνοντας διέξοδο στη σύγχυση.
     Είναι η ιστορία του πατέρα του που φτιάχνει παπούτσια σ’ ένα «σεντούκι από ξύλο, λαμαρίνες και χαρτόνι», που δουλεύει ασταμάτητα στην κατηφόρα μιας πλαγιάς, στην κορφή της οποίας μένει «ο πλούσιος» που ρίχνει φλούδες τόσο πολλές που ο πατέρας του πεθαίνει (ο πατέρας μου δεν πεθαίνει, το είπα μόνο για να τελειώσει η ιστορία). Αυτή η «κουφή» ιστορία παραλλάσσεται όταν το «τρελόπαιδο» την επαναλαμβάνει στον διευθυντή του σχολείου, και η αφήγηση παίρνει σουρεαλιστική χροιά όταν ο δάσκαλος στη συνέχεια συμπληρώνει κι επαυξάνει το παράλογο της αφήγησης καταθέτοντας τη δική του φαντασία.

     Πέρα απ’ τα σύνορα

Είναι μια εκπληκτική δουλειά κύριέ μου

η αφομοίωση ενός εκατομμυρίου ανθρώπων

και ύστερα η συμπύκνωση τους σε ένα μόνο πράγμα.

Αφαιρέσατε από κείνους, το εκατομμύριο, τα ιδιαίτερα προσωπικά τους χαρακτηριστικά,

Και δεν έχετε πια την ανάγκη να κατατάσσετε και να κρίνετε, τώρα είστε μπροστά σε μία μόνο κατάσταση.

     Ο «σπουδαίος» κύριος, ο οικογενειάρχης, ο νόμιμος (ανακριτής; δεσμοφύλακας; αστυνομικός; διοικητής στον καταυλισμό;) βασανίζεται από μια εσωτερική φωνή: αυτήν του θύματος, του «διαβολικού εγκληματία», του νεαρού που δραπέτευσε από το ανοιχτό παράθυρο μπροστά στα μάτια του.
     Μας είναι γνώριμη, από προηγούμενα διηγήματα, η τεχνική του Καναφάνι να βάζει διπλή φωνή στην αφήγηση, με italics. Έτσι κι εδώ, καταγράφεται η απελπισία του δραπέτη σε α’ πρόσωπο, που μιλάει για το «έγκλημά του», που δεν είναι άλλο παρά η ύπαρξή του και μόνο (ψηφοφόρος δεν είμαι, δεν είμαι καν πολίτης, οποιασδήποτε μορφής, ούτε κατάγομαι από καμιά χώρα που ενδιαφέρεται πού αι πού για τα μαντάτα των υπηκόων της). Είναι απλώς ένας πρόσφυγας (που η μάνα πέθανε στα ερείπια του σπιτιού, ο πατέρας και τα αδέρφια σε άλλες χώρες, ο αδερφός μαθαίνει την ταπείνωση στα σχολεία του Οργανισμού Προσφύγων). Ένας πρόσφυγας δηλαδή ένας αριθμός σε μια κατάσταση, εμπορική ή τουριστική ή το πολύ πολύ, «υλικό για εθνικές ομιλίες, φιλανθρωπίες και λαϊκισμούς»: «Επισκεφτείτε τους καταυλισμούς των Παλαιστινίων πριν εξαφανιστούν».
     Και… μετά τι;

     Το κόκκινο και το πράσινο

Άραγε, ξέρεις πως η ζωή έχει δεθεί με το άγριο, το τρομαγμένο εκείνο τρέξιμο;

     Ίσως είναι το πιο συγκλονιστικό, το πιο σπαραχτικό από τα διηγήματα, γιατί μεταφέρει την οσμή του θανάτου, της ζωής και της αγάπης.

     Ο Μάης ανθίζει και ο ήρωας είναι κοντά στον θάνατο (όσο κοντά είναι η μύτη του στον αέρα). Νιώθει το «κρότο του θανάτου», την αγάπη, τη γυναίκα του τον γιο του τη ζωή να στάζει έξω από το σώμα του, τον Μάη πελώριο και μεγάλο να βάφει τον δρόμο με πρασινάδα…
     Τα γονάτισμα, το ποτάμι του αίματος, το μωρό που γεννιέται μέσα από το αίμα.
     Τα χρόνια περνάνε «μικρέ μαύρε», και η μοίρα σου είναι να τρέχεις ενώ σε ακολουθεί το ποταμάκι του αίματος, και, τέλος, μην πεθάνεις πριν να γίνεις αντίπαλος. Μην πεθαίνεις.

     Το Τίποτα
     Ο συνοριακός στρατιώτης οδηγήθηκε στο ψυχιατρείο γιατί άνοιξε πυρ στα κατεχόμενα εδάφη.
     Νευρική κρίση όχι στο μυαλό αλλά στην καρδιά.
     Η περίπτωση δεν είναι ιατρική αλλά στρατιωτική.
     Τι ένιωσες πριν πυροβολήσεις; Τίποτα.
     Τι ένιωσες αφού πυροβόλησες; Τίποτα.
     Δεν ήταν νευρική κρίση, σκόπιμα το έκανα.
     Τι θέλω να πω; Ουφ! Τίποτα. Τίποτα.
     Αυτή είναι η πικρή γεύση από τα είκοσι (από τα 64 που έγραψε συνολικά) ο Γασσάν Καναφάνι, μια αυθεντική φωνή που περιλαμβάνει πολλές φωνές και πλούσια συναισθήματα ενός κόσμου που αν δεν χαθεί ολότελα, δεν θα είναι ποτέ ο ίδιος. Όπως δεν θα είμαστε κι εμείς ίδιοι, οι θεατές και αναγνώστες 
αυτής της συνεχιζόμενης τραγωδίας.

Χριστίνα Παπαγγελή

[1] Αξίζει, πριν κανείς αρχίσει να διαβάζει τα διηγήματα, να πάρει υπόψη του την ιδιαίτερη πορεία της ζωής του. Αντιγράφω από την Wikipedia: «Με το ξέσπασμα των εχθροπραξιών του Αραβοϊσραηλινού Πολέμου του 1948 στην Άκρα, ο Γκασάν και η οικογένειά του υποχρεώθηκαν να φύγουν μαζί με χιλιάδες άλλους Παλαιστίνιους πρόσφυγες. Σε γράμμα του προς τον γιο του δύο και πλέον δεκαετίες αργότερα, ο Γκασάν ανακαλεί την «έντονη ντροπή» που αισθάνθηκε τότε ως παιδί βλέποντας τους άνδρες συγγενείς του να παραδίδουν τα όπλα τους και να γίνονται πρόσφυγες. Πήγαν πρώτα στον Λίβανο και μετά εγκαταστάθηκαν στη Δαμασκό της Συρίας. Εκεί ο πατέρας του άνοιξε μικρό δικηγορικό γραφείο, ενώ το οικογενειακό εισόδημα συμπληρωνόταν από τη μερική απασχόληση των αγοριών. Ο Γκασάν ολοκλήρωσε τη μέση εκπαίδευση και πήρε πιστοποιητικό διδασκαλίας από την Υπηρεσία Περιθάλψεως και Εργασίας για τους Παλαιστίνιους Πρόσφυγες του ΟΗΕ (UNRWA) το 1952. Αρχικώς βρήκε εργασία ως δάσκαλος των τεχνικών για περίπου 1.200 εκτοπισμένα παιδιά Παλαιστινίων σε στρατόπεδο προσφύγων, όπου άρχισε να γράφει διηγήματα για να βοηθήσει τους μαθητές του να εντάξουν σε κάποιο πλαίσιο την κατάσταση που βίωναν».
[2] Η Νάκμπα, γνωστή και ως Παλαιστινιακή Καταστροφή, ήταν η καταστροφή της παλαιστινιακής κοινωνίας και πατρίδας το 1948 και ο μόνιμος εκτοπισμός της πλειοψηφίας των Παλαιστινίων Αράβων. Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τόσο τα γεγονότα του 1948, όσο και τη συνεχιζόμενη κατοχή του Ισραήλ στα παλαιστινιακά εδάφη (στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας), καθώς και τη δίωξη και τον εκτοπισμό τους από τα παλαιστινιακά εδάφη σε παλαιστινιακούς προσφυγικούς καταυλισμούς σε όλη την περιοχή https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%AC%CE%BA%CE%BC%CF%80%CE%B1
[3] Η συνοικία αυτή τη Γάζας βομβαρδίστηκε ανελέητα τον Απρίλη του 1956
[4] Η Αλ Ράμλα ενώ είχε προβλεφθεί για πόλη του αραβικού κράτους, σήμερα είναι κυρίως εβραϊκή πόλη, στο κεντρικό Ισραήλ, δεν έχει σχέση με την παλαιστινιακή Ραμάλα
[5] Η Αλ Τίρα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα χωριά στην επαρχία της Ράμλα, το οποίο καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1948. Βρίσκεται 12 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ράμλα και ερημώθηκε από τον Ισραηλινό στρατό στις 10 Ιουλίου 1948 κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Ντάνι. Τα περισσότερα σπίτια του χωριού καταστράφηκαν, με εξαίρεση μερικά που επέζησαν.
[6] Το μοναδικό σημείο διέλευσης μεταξύ Αν. («η γη που είχε απομείνει») και Δυτ. Ιερουσαλήμ (σιωνιστικό κράτος0 μεταξύ 1948-1967
[7] Όπως γράφει και ο Ν. Αλάτρας στις υποσημειώσεις, η Αλ Μούσελ ήταν περιοχή αγροτική που, καθώς μετατράπηκε με ταχύ ρυθμό σε βιομηχανική, έγινε το κέντρο αγώνων των Ιρακινών εργατών(απεργίες, διαμαρτυρίες κυρίως στους τομείς της βιομηχανίας, του πετρελαίου και των σιδηροδρόμων)

Στη ράχη της τίγρης, Ζούλφι Λιβανελί

Μ’ έβαλαν στη ράχη μιας τίγρης από γεννησιμιού μου (…)

Η υπεροχή του να διαφεντεύεις το φοβερό κτήνος που όλοι φοβούνται,

το αίσθημα ότι είσαι θεός,

και από την άλλη ο φόβος. Φόβος, ναι.

     Με την ελκυστική γραφή του αγαπημένου συγγραφέα παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια του Αμπντουλχαμίτ Β΄, του 34ου και τελευταίου σουλτάνου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πριν επιβληθεί ο Κεμάλ το 1909 (ακολούθησαν κάποιοι σουλτάνοι-ανδρείκελα μέχρι το 1924).
     Σε τριτοπρόσωπη γραφή, που ακολουθεί όμως τις εσωτερικές σκέψεις του έκπτωτου μονάρχη, ο Λιβανελί μάς ψυχογραφεί μια ιστορική προσωπικότητα που σημάδεψε την ιστορία της Ευρώπης των αρχών του 20ου αι., κι έμεινε στις συνειδήσεις των λαών ως ο «Κόκκινος Σουλτάνος», ο «Σατανάς», ο «τσιφούτης Χαμίτ», η «κουκουβάγια του Γκιλντίζ» (μέγαρο στην Ιστανμπούλ) ή ο «αιμοδιψής σουλτάνος». Δεν έπαυε ωστόσο να είναι ο χαλίφης του Ισλάμ, ο διάδοχος του απεσταλμένου του θεού… ένας δηλαδή ανώτερος εκπρόσωπος του κόσμου της Ανατολής που εκείνη την εποχή βρισκόταν υπό κατάρρευση, ένας μονάρχης που έζησε στο μεταίχμιο της μεταμόρφωσης του ανατολικού πολιτισμού, μιας χώρας που αναγκάστηκε να προσαρμοστεί στις οικονομικές και ταχύρρυθμες κοινωνικές εξελίξεις του 20ου αι. και να ακολουθήσει το άρμα της Δύσης. Έτσι, διαβάζοντας το βιβλίο αυτό του Λιβανελί, μπαίνουμε με μυθιστορηματικό τρόπο στον πυρήνα της σύγκρουσης των δύο αντίθετων κόσμων, που επέφερε τόσες αλλαγές στο γειτονικό μας κράτος.
     Το ανάλαφρο κι απλό ύφος του συγγραφέα δεν στερείται βάθους, καθώς αγγίζει προσωπικές και ευάλωτες πλευρές του Αμπντουλχαμίτ, με ευαισθησία και πολλές φορές με χιούμορ (π.χ. πάρα πολύ διασκεδαστικό το απόσπασμα για τη… μύτη του, καθώς ο σουλτάνος -ο «καμπούρης με τη μεγάλη μύτη»- είχε τέτοια εμμονή με τη μύτη του που έφτασε στο σημείο να απαγορεύσει σ’ όλη την οθωμανική επικράτεια την άρθρωση της λέξης «μύτη»). Η μυθιστορηματική απόδοση περιέχει φαντασία αλλά όχι και αυθαιρεσία, εφόσον ο συγγραφέας βεβαιώνει ότι άντλησε στοιχεία από τις μαρτυρίες του ανώτερου στρατιωτικού γιατρού Ατίφ Χουσεΐν, που ήταν υπεύθυνος για την υγεία του έκπτωτου σουλτάνου, όταν αυτός, η οικογένειά του (οι θυγατέρες, οι γιοι και οι… γυναίκες του) καθώς και οι υπηρέτες του, οδηγήθηκαν στην βίλα Αλλατίνι -μια μινιατούρα παλατιού- στη Θεσσαλονίκη του 1909 (τρία χρόνια πριν περάσει στο ελληνικό κράτος), κρατούμενοι του νέου, κεμαλικού καθεστώτος (που έβαλε τυπικά ως σουλτάνο τον αμέσως μικρότερο αδερφό της δυναστείας, τον Ρεσάτ). Ο Ατίφ Χουσεΐν με την ιδιότητα του προσωπικού γιατρού, διείσδυσε σε απίστευτες λεπτομέρειες της προσωπικής και ψυχικής ζωής του -έκπτωτου πια-σουλτάνου. Από ένα σημείο και μετά, μάλιστα, ο Αμπντούλ Χαμίτ του εκμυστηρεύτηκε στον γιατρό του «μυστικά», σκέψεις και πολιτικές απόψεις που θα ήθελε να καταγράψει ο ίδιος, αλλά δεν του επέτρεψαν οι συνθήκες.
     Ο συγγραφέας μάς ξεναγεί με μεγάλη μαεστρία στους φόβους των μεγάλων δυναστών, και μάλιστα ιδιαίτερα σ’ αυτούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που ήταν εθισμένοι στο να δολοφονούν τους αντίζηλους συγγενείς τους, όπως κι έκαναν κάποιοι πρόγονοι του Αμπντουχαμίτ που είχαν φτάσει στα άκρα (κάποιος απ’ αυτούς είχε στραγγαλίσει δεκαεννιά αδέρφια τη μέρα που αναρριχήθηκε στον θρόνο- άλλωστε υπήρχε νόμος σχετικός!)[1] . Παρόλο που οι στασιαστές διαβεβαίωσαν τον Αμπντουλχαμίτ ότι δεν κινδυνεύει η ζωή του, ο σουλτάνος εθισμένος σ ένα κλίμα με προδοσίες, δολοπλοκίες και ίντριγκες (στις οποίες δεν ήταν αμέτοχος) διακατέχεται από τον συνεχή φόβο μιας αιφνίδιας πιθανής εκτέλεσής του, μυστικής και απροσδόκητης, τρομοκρατημένος από κάθε «ύποπτη» κίνηση, π.χ. από το παγωτό που τους πρόσφεραν το πρώτο βράδυ, μέχρι τα φάρμακα που του δίνει ο γιατρός (καταφεύγει σε «αυτοθεραπείες με πυρωμένο σίδερο» κλπ κλπ). Η «αυτοκρατορική» παράνοιά του (sic) έφτανε στο σημείο να προφυλάσσεται με χίλιους τρόπους, που ο Λιβανελί περιγράφει με γαργαλιστικές λεπτομέρειες.
     Διαβάζοντας το βιβλίο ο αναγνώστης νιώθει ότι οι ιδιορρυθμίες που χαρακτηρίζουν τον παντισάχ θυμίζουν καρτούν, ή σχετικό ήρωα του Καραγκιόζη. Γαργαλιστικές είναι και οι λεπτομέρειες της πρώτης εγκατάστασης στην έπαυλη καθώς οι συνθήκες ήταν σπαρτιάτικες, οι συνήθεις π.χ. της καθημερινής τουαλέτας του σουλτάνου, των ιατρικών του ανησυχιών που τις μοιράζεται με τον Ατίφ Χουσεΐν, του ταλέντου του ως… επιπλοποιού (όλοι οι πρίγκιπες είχαν υποχρέωση να επιδίδονται σε μια τέχνη), των εμμονών του. Η ρουτίνα στη βίλα Αλλατίνι βέβαια δίνει έναν ρυθμό ασφάλειας, κυρίως αφού στάλθηκαν αντικείμενα και… ζώα που παρήγγειλε ο σουλτάνος από την Ισταμπούλ (Πολύ παράξενο του φάνηκε: να χάνεις μια αυτοκρατορία και να χαίρεσαι σαν μικρό παιδί για δυο αγελάδες κι έναν παπαγάλο), ενώ δόθηκαν αργότερα κάποιες ελευθερίες στα μέλη της οικογένειας.

Ένας έξυπνος άνθρωπος δε χρειαζόταν να ασχολείται με ωμή βία,

εκτελέσεις και πολέμους. Η χρήση βίας προσιδίαζε στους ανόητους.

     Ωστόσο, το μεγάλο ενδιαφέρον βρίσκεται σ’ αυτές τις τρομερές αντιθέσεις: Ναι, βλέπουμε την ευάλωτη πλευρά ενός δυνάστη με ανυπολόγιστη περιουσία, που είχε παντού χαφιέδες, στήριζε την εξουσία του σε μυστικές υπηρεσίες και κατασκοπείες, επέβαλλε σκληρή λογοκρισία (είχε απαγορεύσει μια λίστα από λέξεις να προφέρονται στην αυτοκρατορία), που εξόρισε στην Υεμένη τον μεγάλο βεζίρη (τον Μιτχάτ πασά) αλλά εκεί έβαλε και να τον στραγγαλίσουν, που έχει εξορίσει τους διανοούμενους και φυλακίσει τον αδερφό του (ο μεγαλύτερος αδερφός, ο Μουράτ ο Β΄, τρελάθηκε αφού ανέβηκε στην εξουσία)· θεωρείται ο «χασάπης των Αρμενίων», και είναι υπεύθυνος για σωρεία φόνων στον άμαχο πληθυσμό, αποτέλεσμα της τακτικής «διαίρει και βασίλευε», σαν αντίποινα για τις εξεγέρσεις (ο σουλτάνος δεν τιμώρησε του αυτουργούς, τους κομιτατζήδες, τιμώρησε ως επί το πλείστον τους αυτουργούς, τον άμαχο πληθυσμό/είναι η τακτική του ύπουλου, βάζει τους άλλους να αλληλοσπαράζονται κι αυτός κάνει χάζι από μιαν άκρη με ύφος αθώου, λένε οι φίλοι του γιατρού που είναι αντιμοναρχικοί) .

     Δεν το παραδέχεται, βέβαια. Αντίθετα θεωρεί τον εαυτό του σπλαχνικό και πονόψυχο («δεν έχει ξαναϋπάρξει στην ιστορία μια περίοδος τέτοιας ευσπλαχνίας», λέει στον γιατρό), συγκρίνει τον εαυτό του και με Ευρωπαίους ηγεμόνες (π.χ. τον Λεοπόλδο του Βελγίου, ή τον τσάρο) και… ίσως έχει δίκιο! Μόνο 4-5 εκτελέσεις στη διάρκεια 33 χρόνων βασιλείας (λέει), και μάλιστα όχι για λόγους πολιτικούς, μέσα σ’ αυτούς και τον αρχιευνούχο του παλατιού για «μια αδιανόητη απρέπεια». Άφησε ελεύθερους και εξόρισε έναν Βέλγο (Ζορίς) και τη συμμορία του που προσπάθησαν να τον σκοτώσουν, έδιωξε τους Αρμένιους κομιτατζήδες που εξεγέρθηκαν αντί να τους εκτελέσει (όλη αυτή η συγχώρεση, όλες οι αμνηστίες, με κάνουν δολοφόνο, κακούργο ή μήπως έναν φιλεύσπλαχνο ηγεμόνα;), αποσιωπώντας βέβαια ότι "έβαζε" τους λαούς να σφάζονται για να καταστείλει τις εξεγέρσεις, δίνοντας την απλή εξήγηση ότι ήθελε να προστατεύσει την αυτοκρατορία.
     Ο γιατρός μας, προοδευτικός και αντιμοναρχικός, εκνευρίζεται με την αλαζονεία και την εικόνα του σπλαχνικού ηγεμόνα που προσπαθεί να προβάλει ο παντισάχ, που είναι πια ένας παροπλισμένος ελεεινός γέρος με αιμορροΐδες και εμμονές. Γρήγορα όμως συνειδητοποιεί ότι του δόθηκε μια σπάνια ευκαιρία να διερευνήσει την αλήθεια που κρύβεται πίσω από την προσωπικότητα του σουλτάνου (ήταν ο χαρακτήρας του τέτοιος: πάντα έψαχνε την αλήθεια πίσω από τα πράγματα). Έτσι, καθώς αντιλαμβάνεται ότι, με την ιδιότητα του προσωπικού γιατρού, είναι το πλησιέστερο πρόσωπο στον έκπτωτο μονάρχη, και ως εκ τούτου είναι περιζήτητος στη Θεσσαλονίκη, αρχίζει να κρατά σημειώσεις πυκνογραμμένες και περιεκτικές όπου καταγράφει τα «απομνημονεύματα του εξόριστου μονάρχη», παίρνοντας βέβαια μεγάλο ρίσκο (ήταν παρακινδυνευμένο αυτό που έκανε, και άλλο τόσο δελεαστικό).
     Βλέπουμε μια μεταστροφή ακόμα και συναισθηματική από την πλευρά του γιατρού, που οφείλεται και στο ότι αποκαλύπτονται πλευρές του αιμοδιψούς μονάρχη, που δεν τις φανταζόταν, όπως δεν τις φανταζόταν κι ο αναγνώστης: κατ’ αρχάς είναι μετριοπαθής, αξιοπρεπής και ήπιος καθ’όλη τη διάρκεια της απομόνωσής του, ένα συνετό παράδειγμα για την οικογένεια. Επίσης, είναι… έξυπνος, και πέρα από την κλασική εξυπνάδα (δεν είναι τυχαίο ότι θαυμάζει τον… Σέρλοκ Χολμς!) διαθέτει και πολιτική οξυδέρκεια, την οποία αναγνώρισε επίσημα ακόμα κι ο Λένιν και ο Τρότσκι, ο Γιόχαν Στράους του αφιερώνει έργο («Τα παραμύθια από την Ανατολή»), ο δε Αμερικανός πρεσβευτής στην Ισταμπούλ τον περιέγραψε στη New York Times ως «τον πιο διανοούμενο άνθρωπο που γνώρισε στην Ευρώπη»! Ναι, κατήργησε το Σύνταγμα και το Κοινοβούλιο μεν (η δημιουργία του οποίου ήταν ο όρος για να ανέλθει στον θρόνο) που με τόσο κόπο απαίτησαν οι προηγούμενες γενιές αλλά η δικαιολογία είναι ρεαλιστικότατη: με τόσες εθνότητες (Αρμένιους, Βούλγαρους, Σέρβους, Ρωμιούς, Λαζούς, Γερμανούς, Γεωργιανούς, Αλβανούς, Τούρκους, Εβραίους, Άραβες, Κριμαίους, Βλάχους, Πομάκους, Βόσνιους) δεν θα μπορούσε να υπάρξει εθνικό κοινοβούλιο αλλά «μάζωξη διαφορετικών εθνών» (ο καθένας τους διάβαζε εφημερίδα τυπωμένη σε διαφορετική γλώσσα. Ήταν δυνατόν να αφεθούν σε ένα τέτοιο κοινοβούλιο οι τύχες της ήδη εξουθενωμένης από τον πόλεμο αυτοκρατορίας;).
     Αντιλαμβάνεται από πολύ νέος 14 χρονών, όταν έκανε με τον θείο του και προκάτοχό του στον θρόνο σουλτάνο -τότε- Αμπντουλαζίζ το περίφημο ταξίδι στην Ευρώπη που τον σημάδεψε και τον έκανε «θαυμαστή της Δύσης», ότι οι ευρωπαϊκές χώρες Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία έχουν ευημερία, ελευθερίες και ανώτερο πολιτισμό από την παρακμασμένη αυτοκρατορία. Ότι πρέπει π.χ. να αλλάξει πια το στριφνό αλφάβητο (δυστυχώς οι πιο καθυστερημένοι μεταξύ των υπηκόων μου είναι οι μουσουλμάνοι) πράγμα που το εφάρμοσε βέβαια ο Κεμάλ, όπως και το σύστημα μέτρησης της ώρας. Καταργεί το τσαντόρ και ενθαρρύνει τις μεταφράσεις ξένων λογοτεχνικών έργων. Έχει πλήρη συναίσθηση ότι η ανώτερη πολιτισμικά Ευρώπη (που μέχρι προ τινός την θεωρούσαν βάρβαρη) αποσκοπεί στα πετρελαϊκά κοιτάσματα της αυτοκρατορίας, κι ότι οι Ευρωπαίοι επωφελούνται της πολυπολιτισμικότητας της χώρας για να στρέψουν το ένα έθνος ενάντια στο άλλο, έχοντας βλέψεις ο Ναπολέων στην Αίγυπτο, οι Άγγλοι στην Μέση και Εγγύς Ανατολή, οι Ρώσοι στην Ισταμπούλ. Ακόμα, ξέρει ότι τα Βαλκάνια είναι ένα καζάνι που βράζει, ενώ καταπλήσσει τον αναγνώστη ο χειρισμός του στο «ζήτημα της Παλαιστίνης»: Ναι, από τότε (και για όσους ψάχνουν κι ακόμα πιο παλιά) οι Εβραίοι, διωγμένοι από Ρωσία και Ευρωπαϊκές χώρες, βρήκαν καταφύγιο στην Οθωμανική αυτοκρατορία, από την εποχή ακόμα του Βαγιαζίτ ακόμα αγωνίζονταν για την ίδρυση εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Ο ίδιος ο Αμπντουλχαμίτ υποδέχτηκε τον πρεσβύτερο της οικογένειας Ρότσιλντ για να αγοράσει γη στην χώρα του Δαβίδ και του Σολομώντα. Δεν του επέτρεψε να αγοράσει γη, αλλά «χαλάρωσε τους κανόνες». Είναι η εποχή που γίνεται το πρώτο σιωνιστικό συνέδριο στην Ελβετία, που οργάνωσε ο Τέοντορ Χερτσλ. Η κυβέρνηση απέρριψε τα αιτήματά του, ο σιωνιστής βέβαια επέμεινε προσφέροντας αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους, και ο σουλτάνος μας όχι μόνο αρνήθηκε, αλλά «διέταξε να πληρωθεί το αντίτιμο από το προσωπικό του βαλάντιο και οι Άγιοι τόποι να εγγραφούν στο όνομά μου (-Γιατί το κάνατε αυτό; -Ήξερα ότι ο Σιωνισμός δεν θα εγκατέλειπε την προσπάθεια επιδίωξης ίδρυσης ενός εβραϊκού κράτους). Φυσικά, η περιουσία του σουλτάνου δημεύτηκε.
     Παραθέτει όπως βλέπουμε (ο ίδιος, ενώ ο γιατρός σημειώνει) με τέτοια πειστικότητα τις δυσκολίες να διακυβερνήσει κανείς ένα τέτοιο σύνθετο και τεράστιο κράτος, που φτάνει να αποδεικνύει ότι εντέλει ο ηγεμόνας είναι αιχμάλωτος του θρόνου, δούλος του, δεν γίνεται να κάνει ό, τι θέλει. Έχει φερθεί καλά στους ποικίλους υπηκόους, έχει τιμήσει Αρμένιους όπως τον αρχιτέκτονα Μπαλιάν, Έλληνες όπως τον τραπεζίτη Ζαρίφη και τον Καραθεοδωρή πασά και βοήθησε τους εβραίους! Την εποχή που οι Ευρωπαίοι ήταν αποικιοκράτες κι έκαναν σκλαβοπάζαρο!!! Επίσης, εκφράζει απερίφραστα αντιπολεμικές ιδέες: ο πόλεμος κουράζει τον λαό οδηγεί τη χώρα σε εξαθλίωση, είναι φρικτό πράγμα ο πόλεμος. Με ετοιμότητα και αυτοπεποίθηση ενθαρρύνει τον γιατρό να τον ρωτήσει ό, τι εκείνος θέλει, κι αυτός με τη σειρά του θέτει δύσκολες ερωτήσεις σε επίμαχα ζητήματα, όπως την κατάργηση του Συντάγματος, τον θάνατο του Μιτχάτ, την παραχώρηση της Κύπρου στους άγγλους (δεν είχα άλλη επιλογή/σκέφτηκα ξανά να κάνω κάτι για να στρέψω τις Μεγάλες Δυνάμεις τη μία εναντίον της άλλης).
     Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και διασκεδαστικά μέρη του βιβλίου ήταν η αφήγηση του ταξιδιού στο Παρίσι, στα εγκαίνια μιας παγκόσμιας έκθεσης, το 1867, όταν ο Αμπντουλχαμίτ ήταν πρίγκιπας, 24 χρονών και σουλτάνος ο θείος του, Αμπντουλαζί, ενώ στη συνέχεια περνούν κι απ’ το Λονδίνο (οι επισκέψεις αυτές είχαν φυσικά και πολιτικό χαρακτήρα). Ήταν η πρώτη φορά που εκπρόσωποι της δυναστείας (οι δυο τους και ο μεγαλύτερος αδελφός, ο Μουράτ) επισκέπτονται τη Δύση, άλλωστε «την Ευρώπη την περιφρονούσαν, τη έβλεπαν ως μια χώρα «απίστων» και θεωρούσαν την οικονομία τους αδύναμη και το νόμισμά τους ευτελές και ασήμαντο». Πέρα από τα πικάντικα έως τραγελαφικά επεισόδια που δείχνουν τις διαφορές ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, η επίσκεψη αυτή απέβη καθοριστική για την μετέπειτα πολιτική των Οθωμανών δυναστών (βλέπαμε με τον πιο οδυνηρό τρόπο ότι ήταν αδύνατο να τους φτάσουμε, ότι είχαμε χάσει το τρένο της επιστήμης), πράγμα που αντικατοπτρίζεται στην μετέπειτα πολιτική («μεταρρυθμίσεις με ισλαμικό μανδύα» όπως εκσυγχρονισμός της παιδείας, μεταφράσεις, παρθεναγωγεία).
     Παράλληλα με την ψυχογράφηση, ο αναγνώστης βλέπει και την Θεσσαλονίκη της εποχής, ένα πολυπολιτισμικό λιμάνι από τα σπουδαιότερα της Μεσογείου, μια πόλη που «κανένας δε μπορούσε να υποστηρίξει ότι είναι ασφαλής», εφόσον έχουν ξεκινήσει παντού τα εθνικιστικά κινήματα. (Ελλάδα, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο Ερζεγοβίνη). Ένα συμβάν που συντάραξε ήταν «η σφαγή των προξένων», ενός Γάλλου κι ενός Γερμανού το 1876[2], άλλο ήταν η επιδημία χολέρας. Αντίθετα όμως από την Ισταμπούλ, η Θεσσαλονίκη ήταν μια χαρούμενη «νεανική πόλη», πολύχρωμη, με τον μισό πληθυσμό Εβραίους, το ένα τρίτο μουσουλμάνους Τούρκους, αλλά και με πολλούς Ρωμιούς και Βούλγαρους, κέντρο όμως των εξεγέρσεων που απειλούσαν την αυτοκρατορία.
     Έχε γεια Θεσσαλονίκη
     Ο Λιβανελί ολοκληρώνει το βιογραφικό αυτό επεισόδιο του Αμπντουχαμίτ, όταν τριάμισι χρόνια μετά την κράτησή του στη Θεσσαλονίκη, δίνεται εντολή να τον μεταφέρουν πίσω στην Ισταμπούλ. Είναι 1912 πια, εποχή Βαλκανικών πολέμων, και οι Έλληνες διαγκωνίζονται με τους Βούλγαρους ποιοι θα μπουν πρώτοι στη Θεσσαλονίκη. Ο έκπτωτος μονάρχης, αποκλεισμένος από κάθε εξωτερική είδηση (απαγορευόταν να έχει πρόσβαση σε οποιοδήποτε μέσον πληροφόρησης) πέφτει απ’ τα σύννεφα, και κάνει απελπισμένες προσπάθειες να συμμετάσχει. Αρχικά, θέλει να μείνει και να… υπερασπιστεί «τα εδάφη των προγόνων του». Μετά τον πρώτο πανικό, επανέρχεται με εκπληκτική ταχύτητα στον ρόλο του παντισάχ, προτείνει μάλιστα και στρατηγικό σχέδιο για να εξουδετερωθούν οι δυο στρατοί (ο γιατρός είδε την αλλαγή στον άνθρωπο που γνώριζε τόσο καλά, τη σοβαρότητα στη στάση, την επιβλητικότητα στη φωνή του)!
     Ωστόσο, τα γεγονότα ξεπερνούν τα πρόσωπα, κι ο τέως σουλτάνος με την οικογένειά του μεταφέρονται στην Ισταμπούλ (θα πεθάνει έγκλειστος 6 χρόνια μετά από φυσικό θάνατο), όπου, παρά τις ενδόμυχες ελπίδες του, διαισθάνθηκε ότι εδώ, ακριβώς εδώ, ήταν το σημείο όπου θα ξεκαβαλίκευε την τίγρη.

Χριστίνα Παπαγγελή

Υγ. Με την προσωπικότητα και τη βασιλεία του Αμπντουχαμίτ έχει ασχοληθεί και ο Michel de Grèce[3], όπου αφηγητής είναι ο ίδιος ο σουλτάνος, στο έργο «Ο τελευταίος σουλτάνος»

[1] Ο νόμος Νιζάμ-ι Αλέμ επέτρεπε τη θανάτωση πιθανών διαδόχων για να διασφαλίσει τη ¨διαιώνιση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας»
[2] https://www.mixanitouxronou.gr/i-sfagi-ton-eyropaion-proxenon-stin-othomaniki-thessaloniki-apo-exorgismenoys-moysoylmanoys-aformi-itan-i-antidrasi-ton-christianon-ston-exislamismo-mias-12chronis/
[3] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B9%CF%87%CE%B1%CE%AE%CE%BB_%CE%9D%CF%84%CE%B5_%CE%93%CE%BA%CF%81%CE%B5%CF%82