Κόκκινες ψυχές, Paul Greveillac

Η πληροφορία είναι δύναμη. Τα ολοκληρωτικά κράτη το ήξεραν καλά.

     Σκοτεινό αλλά πολύ συναρπαστικό το βιβλίο αυτό του Γάλλου συγγραφέα. Σκοτεινό γιατί περιγράφει εκ των έσω την απίστευτη λογοκρισία -σε έντυπα και τέχνη- των μετασταλινικών χρόνων (που βέβαια ξεκίνησε από τον Στάλιν), και συναρπαστικό γιατί όχι μόνο ο τρόπος γραφής είναι ελκυστικός, αλλά και γιατί φαίνεται, με στοιχεία ιστορικά και ντοκουμέντα (αν και οι βασικοί ήρωες είναι μυθιστορηματικοί), ότι και το πιο σκληρό και στεγανό κεντρικό σύστημα έχει «ρωγμές»: η ζωή ξεχειλίζει μέσα από το βράχο, βρίσκει ρίζες και κλαδιά και σπάει και την πιο σκληρή πειθαρχία. Τέλος, η οπτική του συγγραφέα είναι τελείως εσωτερική, καθώς παρακολουθούμε -μέσα από την καθημερινή ζωή- τις μύχιες σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων, μέσα σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο που προκαλεί αμείωτο ενδιαφέρον, αυτό της Σοβιετικής Ένωσης από την εποχή του Χρουστσόφ μέχρι και τον Γκορμπατσόφ. Την καθαρά ψυχροπολεμική εποχή του 20ου αιώνα, που σημαδεύεται από καθοριστικά γεγονότα παγκοσμίως.
     Ο κεντρικός ήρωας, ο Βλαντιμίρ Κατούτσκοφ, επίδοξος αλλά αποτυχημένος συγγραφέας, είναι λογοκριτής στην Γκαβλίτ, δηλ. στην υπηρεσία που αποφασίζει τι θα εκδοθεί από βιβλία και περιοδικά, διαγράφοντας σελίδες, παραγράφους ακόμα κι «επικίνδυνες» λέξεις (χαρακτηριστικό παράδειγμα το «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Χάξλεϊ, που στην γαλλική έκδοση (1932) ήταν 284 σελίδες και στην έκδοση της Μόσχας (1935) μόλις 88!!!). Είναι ένας μετριοπαθής άνθρωπος, τυπικός και νομιμόφρων -από τις πρώτες σελίδες τον παρακολουθούμε να πενθεί για τον θάνατο του Στάλιν (1953). Όργανο του κράτους είναι και ο Ουκρανός Πάβελ Γκολτσένκο, που κάνει την ίδια δουλειά για τα κινηματογραφικά έργα, τα ντοκιμαντέρ κλπ., εφόσον δουλεύει ως μηχανικός προβολής στην Κρατική Επιτροπή Κινηματογράφου. Η επιχείρηση της λογοκρισίας και της φίμωσης της ελευθερίας του λόγου απαιτεί μια αυστηρή ιεραρχία (επικεφαλής του Τομέα Πολιτισμού της Κ.Ε., προϊστάμενοι κλπ), της οποίας τα παρακλάδια παρακολουθεί ο αναγνώστης, καθώς ο ήρωάς μας έχει να δώσει λόγο στους ανωτέρους του.
     Οι δυο κρατικοί υπάλληλοι του σοβιετικού καθεστώτος συναντιούνται και γίνονται φίλοι. Ο Βλαντιμίρ, όπως και η μητέρα του -συνταξιούχος δασκάλα- Όλγα (η οποία παράτολμα διαβάζει και απαγορευμένα βιβλία), είναι λάτρης του βιβλίου, αλλά και ο Πάβελ λάτρης της έβδομης τέχνης∙ έτσι, η αγάπη προς την τέχνη τούς ενώνει όλο και περισσότερο σε μια στέρεη φιλία, που μέσα σ’ αυτό το ασφυκτικό καθεστώς δοκιμάζεται. Γιατί οι δυο φίλοι συνειδητοποιούν σταδιακά ότι το καθεστώς περιστέλλει την ελευθερία της έκφρασης και απαγορεύει έργα που είναι πολύ πιο αξιόλογα από τα άνευρα και στερεότυπα έργα που επιτρέπεται να κυκλοφορούν. Ο σκεπτικισμός αρχίζει και γίνεται συνειδητός, καθώς ο Κατούτσκοφ γίνεται και θερμός υποστηρικτής τού –πιο επιεικούς από τον Στάλιν- Χρουστσόφ (τον συμπαθούσε παρά τα ελαττώματά του. Ίσως εξαιτίας αυτών. Ανθρώπινος, πολύ ανθρώπινος σκέφτηκε).
     Σιγά σιγά, ο Βασίλιεφ βρίσκει διέξοδο στην απαγορευμένη λογοτεχνία αφού η «επίσημη» λογοτεχνία, εξαιτίας της πολιτιστικής γραφειοκρατίας, παράγεται με το σταγονόμετρο/ο Κατούτσκοφ λαχταρά βιβλία που δεν τον κάνουν να νιώθει σαν μωρό, βιβλία ουσιαστικά. Οι δυο φίλοι και οι ερωτικές τους συντρόφισσες γίνονται μια παρέα που τους ενώνει η κουλτούρα, λογοτεχνική και κινηματογραφική. Εκτός από τις παράνομες χειρόγραφες εκδόσεις (τα «σαμιζντάτ») που κυκλοφορούν υπογείως σ’ ένα απίστευτο δίκτυο αλληλοδανεισμού, ο Κατούτσκοφ σιγά σιγά αποκτά πρόσβαση και στα «σπετσχράν» (αρχεία φύλαξης απαγορευμένων βιβλίων), το γηροκομείο του γραπτού λόγου/το γκουλάγκ των λέξεων. Ο Κατούτσκοφ είχε ολόγυρά του τη βιβλιοθήκη των λογοκριμένων του σοσιαλισμού.
     Έτσι, πέρα από σημαδιακά ιστορικά γεγονότα στου 20ου αι. (ξεσηκωμός εργατών στο Πόζναν, ουγγρική επανάσταση, ο Γκαγκάριν στο φεγγάρι, κτίσιμο του τείχους του Βερολίνου, καταστολή απεργιών, εισβολή στον Κόλπο των χοίρων, εισβολή στη Δομινικανή Δημοκρατία, διαδηλώσεις, άνοιξη της Πράγας, αυτοπυρπολήσεις, συμφωνία SALT μεταξύ Μπρέζνιεφ και Κάρτερ το 1972, ατύχημα στο Τσέρνομπιλ 1986 κ.α.) που βλέπουμε από κοντά πώς απηχούσαν στην κλειστή κοινωνία της σοβιετικής Ένωσης, ονόματα γνωστά και άγνωστα παρελαύνουν μπροστά στον αναγνώστη. Συγγραφέων, ποιητών, σκηνοθετών, ονόματα όπως του Ταρκόφσκι, του Καλατόζοφ, του Μπουλγκάκοφ και του Σολζενίτσιν, του Μπρόντσκι, του Σαλάμοφ και της Αχμάτοβα, των οποίων η εμβέλεια έφτασε και στον μέσο Ευρωπαίο πολίτη, αλλά και άλλων πολύ σημαντικών προσωπικοτήτων, των οποίων η φήμη στραγγαλίστηκε πριν διασχίσει τα σύνορα (Όσιπ Μαντελστάμ[1], Λαρίσα Σέπτικο[2], Αντόν Βασίλιεφ, Γκρόσμαν, Ντουντίντσεφ, Φαντέγιεφ, Ζαμιάτιν, Βλαντίμοφ, κ.α.). Από την άλλη όχθη βρίσκονται οι καθεστωτικοί, μέλη της Ένωσης συγγραφέων ή «μηχανικοί ψυχής», όπως ονομάζει ο Στάλιν όσους συγγραφείς υπηρετούσαν το καθεστώς (βλ. Σολόχοφ που πήρε Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1965, ξεπλένοντας έτσι την προσβολή Παστερνάκ[3]). Πολύ διαφωτιστικές είναι οι σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου, είτε του συγγραφέα είτε της μεταφράστριας, όπως επίσης και αυτούσιες αναφορές έργων που παρατίθενται στο βιβλίο.
     Ο ήρωάς μας, θεωρώντας τον εαυτό του προνομιούχο που μπορεί να διαβάζει τα απαγορευμένα, σαγηνεύεται όλο και περισσότερο. Μαζί του παρακολουθούμε κι εμείς παράνομες εκδόσεις και περιοδικά που καταφέρνουν να σπάσουν τον κλοιό («Το στρείδι» του Βασίλιεφ που εξέδωσε το έργο του Σολζενίτσιν, το «Νόβι Μίρ» του Τβαντόρσκι, «σαμιζντάτ» του Γκαλάνσκοφ): έβρισκε στα σαμιζντάτ αυτό που είχε ανακαλύψει και στον Ζαμιάτιν: έναν πραγματικό σεβασμό για τον αναγνώστη, που δεν υπήρχε πια εδώ και καιρό, γιατί επικρατούσε το ψέμα και ο φόβος κάθε εικονοκλάστη. Εντωμεταξύ βιώνει μια ρομαντική ιστορία με την αγνή και ανυποψίαστη Αγκραφένα (μια φράση του Μποντλέρ τον κεραυνοβόλησε. «Το όμορφο είναι πάντα παράξενο». Η καρδιά του Κατούτσκοφ ήταν αντισυμβατική), με την οποία αρχίζει και μοιράζεται τις παράνομες αποδράσεις.
     Το πραξικόπημα «χωρίς πυροβολισμούς» του Μπρέζνιεφ (με τη στήριξη της ΚαΓκεΜπε) έφερε ένα καθεστώς πιο αρτηριοσκληρωτικό από του Χρουστσόφ (1964-1982). Ωστόσο οι ρωγμές έχουν αρχίσει να διευρύνονται, η διάβρωση εκ των έσω και τα αντιστασιακά επεισόδια πολλαπλασιάζονται. Συλλήψεις, δίκες-παρωδία, εξορίες, «θερμή άνοιξη» όπως ονομάστηκε το τρίπτυχο «ανάκριση-φυλακή-ψυχιατρείο». Οι καθεστωτικοί (Σβερντλόφ και Αντρόποφ της ΚαΓκεΜπε, η οποία παραγκωνίζει την Γκαβλίτ, Γκρομίκο κλπ) σκληραίνουν τη στάση τους, ενώ η δράση των αντικαθεστωτικών, υπόγεια ή φανερά γίνεται διαρρέει και στη Δύση (βλ. Σολζενίτσιν). Οι πυρήνες αντίστασης πληθαίνουν, ακόμα και στις χώρες που είναι φιλικά προσκείμενες στην ΕΣΣΔ (π.χ. η «Εθνική Ένωση Ρώσων Εργαζομένων και Αλληλέγγυων» στο Βελιγράδι, όπου κατέφυγε ο μεγάλος αντιστασιακός Γκαλάνσκοφ (μόνος του διαμαρτυρήθηκε στην πρεσβεία των ΗΠΑ στη Μόσχα για την εισβολή στη Δομινικανή Δημοκρατία/συνελήφθη αμέσως/δημοσίευση του σαμιζντάτ «Φοίνιξ 66», με την Γκορμπανέφσκαγια[4] διαμαρτυρήθηκε για την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, καταδικάστηκε με τον Γκίνσμπουργκ, πέθανε στο στρατόπεδο πολύ νέος))
     Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν εγκιβωτισμένες περιπτώσεις όπως του συμπαθητικού συντρόφου και συναδέλφου Ζάιτσεφ («σοβιετικού πλεϊμπόι»), που παγιδεύεται από τον λογοκριτή μας και εξορίζεται με τελείως μυστηριώδη τρόπο σε μια εξίσου μυστηριώδη αποστολή στο Ανατολικό Βερολίνο (ο Κατούτσκοφ κατάλαβε τελικά, σε μια αναλαμπή, τι έκανε στο Βερολίνο. Ήταν εκείγια να προκαλέσει την πτώση του Ζάιτσεφ).
     Το πυρηνικό όμως επεισόδιο, στο δεύτερο μισό του βιβλίου, είναι η εξέλιξη της θρυλικής φιλίας των δυο ηρώων. Ο αντικαθεστωτικός συγγραφέας Μιχαήλ Λιούτσιν, που έγραψε το «Απομαγευμένο Πλυντήριο» και το «Κόκκινο Σύννεφο» (εκδόθηκαν στο «Στρείδι» από τον Άντον Βασίλιεφ) είναι μια μυστηριώδης προσωπικότητα που ξέρει να κρύβεται όχι μόνο από την ΚαΓκεΜπε αλλά και από… τον αναγνώστη. Το μυστήριο του Μιχαήλ Λιούτσιν διατρέχει το βιβλίο και επηρεάζει την τύχη αλλά και τη σχέση των δύο φίλων. Είναι και το πιο γοητευτικό και συναισθηματικό στοιχείο της αφήγησης, δεδομένου αυτού του ασφυκτικού και ιδιαίτερου πολιτικοκοινωνικού πλαισίου.
     Ο Βασίλιεφ, καθώς μεγαλώνει κι έχοντας σημαδευτεί από βαθιές προσωπικέςαπώλειες, γίνεται όλο και πιο «ανθρώπινος» (ήθελε να δει στον Γκορμπατσόφ έναν Χρουστσόφ πιο εκλεπτυσμένο, πιο μορφωμένο, πιο ικανό. Κι στην περεστρόικά του έβλεπε ένα πρόγραμμα ικανό να κάνει την ΕΣΣΔ που είχε ονειρευτεί. Όμως, είτε επειδή ήταν πολύ αργά -τα χρόνια του Μπρέζνιεφ είχαν σκληρύνει την αυτοκρατορία, την είχαν κάνει πέτρα που έπρεπε να τη σπάσεις με κομπρεσέρ- είτε επειδή ο ίδιος δεν μπορούσε πια να πιστέψει, ο Κατούτσκοφ έβλεπε στην περστρόικα κυρίως ένα καθεστώς που ήταν σε αδιέξοδο και τα έπαιζε όλα για όλα). Συνταξιοδοτείται ακριβώς την εποχή που ο Γκορμπατσόφ ετοιμάζει τον νόμο για κατάργηση της λογοκρισίας, ενώ η Σοβιετική ένωση μπαίνει σε μια νέα δίνη της Ιστορίας.

     Όταν οι δύο ήρωες φεύγουν απ' τη ζωή, ο κόσμος γύρω τους έχει αλλάξει.  

Χριστίνα Παπαγγελή  

[1] Ποιητής που πέθανε σε στρατόπεδο: «Γιατί παραπονιέσαι, μόνο στη χώρα μας σέβονται την ποίηση –για χάρη της σκοτώνουν. Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά αλλού».
[2] https://www.imdb.com/name/nm0791899/
[3] Ο Παστερνάκ (συγγραφέας του Δόκτορ Ζιβάγκο κ.α., βραβεύτηκε με το Νόμπελ το1958 αλλά το αρνήθηκε για πολιτικούς λόγους https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%AF%CF%82_%CE%A0%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%AC%CE%BA
[4] http://www.stepamag.com/2017/02/10/%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%B9%CE%B1-%CE%B3%CE%BA%CE%BF%CF%81%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AD%CF%86%CF%83%CE%BA%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%B1-in-memoriam/