Το κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου, Ντανιέλ Τσαβαρία

τὸν δὲ Ἀρδιαῖον καὶ ἄλλους συμποδί

σαντες  

οὐκ ἐδέχετο τὸ στόμιον, ἀλλ’ ἐμυκᾶτο ὁπότε τις τῶν οὕτως

ἀνιάτως ἐχόντων εἰς πονηρίαν ἢ μὴ ἱκανῶς δεδωκὼς δίκην

ἐπιχειροῖ ἀνιέναι

(Πολιτεία Πλάτωνα, 613e)

Αστυνομικό –αλλά βασικά πολιτικό-  μυθιστόρημα, με θέμα την αυτοδικία/ εκδίκηση ενός από τα θύματα της σκληρής χούντας της Αργεντινής[1]  (1976-1983 επί Χόρχε Βιντέλα[2]). Ο συγγραφέας, με ευφυή τρόπο μας δίνει να καταλάβουμε ότι από ένα σημείο και μετά, πίσω από την ασήμαντη αστυνομική υπόθεση  που αναλαμβάνει ο αστυνόμος Μπαστίδα κρύβεται η δίωξη ενός ανελέητου Ουρουγουανού βασανιστή που μέσα σ ένα κύμα αμνηστεύσεων άλλαξε ταυτότητα, μεταμφιέστηκε και κατέφυγε στην Κούβα. 

Βρισκόμαστε στα 1999 κι έχουν επομένως περάσει σχεδόν  είκοσι χρόνια από το στρατιωτικό καθεστώς τρομοκρατίας που έζησε η Αργεντινή,  γνωστό κι ως «βρώμικος πόλεμος»∙ μια περίοδος φοβερών διώξεων, απίστευτων βασανισμών και εξαφανίσεων (κατά το πρότυπο της Χιλής) κάθε αντιφρονούντα, σοσιαλιστή, κομμουνιστή και γενικότερα, ύποπτου. Στην δίωξη του δικού μας πρωταγωνιστή, ιδιαίτερα καταλυτικό ρόλο παίζει η αδηφάγα ερωτικά «χινετέρα»[3] Μίνι, που τυγχάνει να έχει «πελάτες»και τους δυο συμπρωταγωνιστές, και της οποίας ο χαρακτήρας είναι πολυεπίπεδος και απολαυστικότατος (δεν σκοτιζόταν καθόλου που μπορεί να έμπαινε φυλακή λίγους μήνες. Είχε πάρει την υπόθεσή σου και την εκδίκηση για την Τερεσίτα σαν δική της υπόθεση. Ήταν συγκινητική η αλληλεγγύη της και ανιδιοτελής αυτοθυσία της. Την ενθουσίαζε που το κτήνος θα έμπαινε φυλακή και θα ξεκινούσε η διεθνής καταδίκη των εγκλημάτων του. Η δική της φυλάκιση δεν την πείραζε).

Θα μπορούσε κανείς να απαριθμήσει αρκετές αδυναμίες στο περιεχόμενο, στην πλοκή: π.χ. υπερβολικός ο ζήλος της αργεντίνικης αστυνομίας να διερευνήσουν την περίπτωση δολοφονίας ενός ποδηλάτη, και μάλιστα εξ αμελείας, τραβηγμένη η ιστορία με τα ίχνη του σπάνιου και πανάκριβου παπουτσιού.  Υπερβολικά επίσης τυχαία η αναγνώριση του βασανιστή μέσω της σπάνιας λέξης που χρησιμοποιούσε στο παρελθόν και την αναπαρήγε αυθόρμητα και ανέμελα  η «χινετέρα» του, ενώ ο «καλός» δεσμοφύλακας Μαριάνο είναι εξωπραγματικός, εφόσον όχι μόνο οργανώνει σούπερ πάρτυ στη φυλακή, αλλά επιτρέπει και… παράνομη έξοδο στον υπόδικο εγκληματία μας.  Αν δεν υπήρχαν αυτές οι κομβικές αλλά υπερβολικές συμπτώσεις δε θα μπορούσε να σχεδιαστεί τόσο άψογα το πλάνο εκδίκησης, ούτε να προκαλεί τόση αγωνία η έκβαση της δίωξης. Επίσης εξωπραγματική είναι και η επίσκεψη του Άλντο (δηλ. του εκδικητή) στο κελί του βασανιστή του, με σαφές ρίσκο τέχνασμα όπου βέβαια ο αναγνώστης απολαμβάνει τη δικαίωση και την ικανοποίηση.

Όλα αυτά τα σημεία που προσβάλλουν την αληθοφάνεια, ο συγγραφέας τα έχει φροντίσει ιδιαίτερα, ώστε να δικαιολογούνται εν μέρει. Στη βασική ένσταση πάντως που μπορεί να προβάλλει κανείς απέναντι στο ηθικό δίλημμα, αν επιτρέπεται η αυτοδικία, αν ο θιγμένος δηλαδή δικαιούται  να πάρει το νόμο στα χέρια του, το κοινό αίσθημα καταθέτει τα όπλα μπροστά στον αποτροπιασμό που προκαλούν τα απίστευτα εγκλήματα του βασανιστή, και την ανεπάρκεια της δικαιοσύνης. Ο συγγραφέας μάς έχει προετοιμάσει μ ένα εκτενές βιογραφικό του Τρεσό (τρία Ο: Ορλάντο Ορτέγα Οτρίς), που αποτελεί «σκιαγράφημα» της καριέρας ανάλογων περιπτώσεων: λαμπρός μαθητής στην Ουρουγουάη, τελείωσε Αστυνομική Σχολή, παρακολούθησε σεμινάρια «Επαγωγικής Πειθούς» από τον ειδικό της CIA Νταν Μιτριόνε  (υπαρκτό πρόσωπο), δηλαδή σεμινάριο για τις Μεθόδους Αναμόρφωσης των πολιτικών κρατουμένων. Συμμετείχε στα πειράματα στα εργαστήρια Μεθόδων Αναμόρφωσης  όπου διέθεταν άφθονα πειραματόζωα (αλήτες, αλκοολικούς ρακοσυλλέκτες (“beachcombers”)), με προτίμηση στους πολιτικούς κρατούμενους (ο σαδισμός του ξεπερνά κατά πολύ το… μέσο όρο). Με το βαθμό του λοχαγού βρίσκεται στο Μπουένος Άιρες όπου, με την ιδιότητα του συμβούλου του δικτάτορα Βιντέλα έδινε μαθήματα στην περιβόητη ESMA ( το χειρότερο άντρο βασανιστηρίων στην Αργεντινή)!  Όταν πια ο -παντογνώστης- συγγραφέας μάς αφηγείται το περιστατικό όπου θύμα ήταν ο Αλντο και η κοπελιά του, τον έχουμε μισήσει τόσο πολύ που δεν υπάρχουν ηθικοί ενδοιασμοί. Άλλωστε, η γενική αμνηστία που έχει δοθεί διεθνώς σε εγκληματίες πολέμου και σαδιστές βασανιστές σπρώχνει αυτοδίκαια όσους τους πνίγει το δίκιο στο να καταφύγουν στην αυτοδικία… είναι το «κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου», γιατί η φωτιά σβήνει, μα το κόκκινο στο φτερό του παπαγάλου δε σβήνει ποτέ. Ήταν το αίμα που έχει χύσει ο Αλμπέρτο, για τον οποίο δεν θα υπάρξει συγχώρεση μήτε λησμονιά. Έπρεπε να πληρώσει για τα κρίματά του.

Όσο αφορά τη δομή, ο Τσαβαρία ακολουθεί την κλασική μέθοδο των παράλληλων ιστοριών, χωρίς να καταλαβαίνει ο αναγνώστης στις πρώτες περίπου 80 σελίδες πού συγκλίνουν αυτές∙ το αποκαλύπτει σιγά σιγά. Προσωπικά δε μου αρέσει αυτή η τεχνική. Μου θυμίζει την τεχνική της σαπουνόπερας (όπου, εκεί που κορυφώνεται η αγωνία ξενερώνεις, γιατί σε μεταφέρει ο συγγραφέας σε άλλο σκηνικό με άλλα πρόσωπα, πολλές φορές άγνωστα, οπότε «χτίζεις» από την αρχή). Παρόλ αυτά, το πώς θα κάνεις χρήση μιας τεχνικής είναι ζήτημα… τέχνης! Το βιβλίο αυτό, παρόλες τις αδυναμίες που μπορεί να εντοπίσει κανείς,  σου κόβει την ανάσα, δε μπορείς να το αφήσεις απ τα χέρια σου γιατί έχει μια κινηματογραφική ροή και σε κρατά σε αγωνία, αλλά κυρίως γιατί θεματικά θίγει ένα από τα πιο καίρια ηθικά διλήμματα  της εποχής, τον τρόπο απόδοσης δικαιοσύνης απέναντι στα εγκλήματα των  «νόμιμων»/κρατικών εγκληματιών (δικτατόρων, βασανιστών, ή εγκληματιών πολέμου): Μνήμη ή λήθη;

Χριστίνα Παπαγγελή

[1] Στα τέλη της δεκαετίας του '60 και στις αρχές του '70, ένοπλες ομάδες, όπως ο Επαναστατικός Λαϊκός Στρατός απήγαγαν και δολοφονούσαν πολίτες σχεδόν κάθε εβδομάδα. Το αυτονομαζόμενο καθεστώς της Εθνικής Διαδικασίας Αναδιοργάνωσης καταπίεζε την αντιπολίτευση και τα αριστερά ρεύματα με βίαια και παράνομα μέτρα, γνωστά και ως ο βρώμικος πόλεμος (dirty war, http://en.wikipedia.org/wiki/Dirty_War) Χιλιάδες διαφωνούντες εξαφανίστηκαν, ενώ η μυστική υπηρεσία SIDA συνεργάζονταν με τη χιλιανή DINA και άλλες νοτιοαμερικανικές υπηρεσίες, αλλά και τη CIA, στην Επιχείρηση Κόνδορας. Πολύ από τους στρατιωτικούς αρχηγούς που έλαβαν μέρος στον βρώμικο πόλεμο εκπαιδεύτηκαν σε σχολές με αμερικανική χρηματοδότηση, όπως οι Αργεντινοί δικτάτορες Ρομπέρτο Βιόλα και Λεοπόλντο Γκαλτιέρι[17]. Αυτή η νέα δικτατορίαέφερε αρχικά σταθερότητα στη χώρα και κατασκεύασε μεγάλο αριθμό σημαντικών δημοσίων έργων. Αλλά το συχνό πάγωμα μισθών και η απορρύθμιση της οικονομίας κατέληξε σε απότομη μείωση του επιπέδου ζωής και υψηλό δημόσιο χρέος[12]. Η αποβιομηχάνιση, η κατάρρευση του πέσο της Αργεντινής και η πτώση των επιτοκίων, μαζί με τη διαφθορά, τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την τελική ήττα της Αργεντινής στον πόλεμο των Φόκλαντ, οδήγησαν στην πτώση του καθεστώτος και στις ελεύθερες εκλογές του 1983.

[2] Ηταν ο επικεφαλής της τριανδρίας που οργάνωσε το πραξικόπημα και κυβέρνησε με σκληρότητα μέχρι το 1981 σε μια περίοδο που χαρακτηρίστηκε από δολοφονίες αντιφρονούντων, απαγωγείς νεογέννητων και χιλιάδες εξαφανίσεις ανθρώπων, οι περισσότεροι από τους οποίους ακόμη αγνοούνται, ενώ κυβέρνησε τη χώρα βασισμένος σε ένα πολύ στενό πυρήνα εννέα στρατιωτικών.

[3] Χινετέρα: «πεταλουδίτσα» της Αβάνας, που ψαρεύει πλούσιους τουρίστες για 10-15 μέρες