Τόσο σύνθετο, τόσο φευγάτο, τόσο ιδιαίτερο! Ένα απίστευτο πολυφωνικό παζλ, από διαφορετικές προσωπικότητες, ένας ύμνος στην αποδοχή του διαφορετικού, ένα ψηφιδωτό που κάθε του ψηφίδα είναι ένας ολόκληρος, μοναδικός κόσμος στον οποίο εισχωρεί με πρωτοποριακό τρόπο η συγγραφέας. Κάθε υποκεφάλαιο κι ένα γυναικείο όνομα, ένας πολύπλευρος βίος που ξεδιπλώνεται με τις αναζητήσεις και τις αντιφάσεις του σε ταξίδια και αναδρομές στο βαθύ παρελθόν, στα μυστήρια της καταγωγής, της μετανάστευσης, του ρατσισμού αλλά κυρίως της έμφυλης ταυτότητας. Οι κύριες ηρωίδες είναι γυναίκες: μαύρες, λευκές ή μιγάδες, λεσβίες, φτωχές ή πλούσιες, τρανς γυναίκες ή τρανς άντρες, μη δυαδικοί, ακόμα και μια περίπτωση «ελευθερόφυλου» (ουδέτερο γένος) ζουν στο -σχετικά- ανεκτικό και πολυπολισμικό σύγχρονο Λονδίνο (όπου οι άνθρωποι διακήρυσσαν με καμάρι την αποκλίνουσα σεξουαλική τους ταυτότητα) και απλώνουν σε μια τεράστια γκάμα αναζητήσεων τις δραστηριότητές τους.
Το έργο είναι σπονδυλωτό και η σύνδεση ανάμεσα στα κεφάλαια μοιάζει να είναι πολύ χαλαρή: κάθε υποκεφάλαιο «στέκεται από μόνο του», εστιάζει σε ένα διαφορετικό πρόσωπο αλλά τα πρόσωπα αυτά δεν είναι μεταξύ τους άσχετα. Κάθε τρία υποκεφάλαια κλείνει κι ένα κεφάλαιο με ηρωίδες που έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους (π.χ. μάνα -κόρη-φίλη), ενώ υπάρχουν υπόγειες σχέσεις που συνδέουν όλες μεταξύ τους. Δώδεκα προσωπικότητες μοναδικές και ιδιόρρυθμες μέσα στην εκκεντρικότητά τους, με κοινό στοιχείο τη θέληση να βρουν την ταυτότητά τους, μια ταυτότητα όμως όπου να ζουν ελεύθερα από κάθε είδους περιορισμό, είτε στον κοινωνικό/ταξικό τομέα είτε στον φυλετικό (χρώμα, φύλο), που ασφαλώς είναι αλληλένδετα. Και γύρω απ’ αυτά τα επιλεγμένα πρόσωπα περιστρέφονται φίλοι, συγγενείς, παιδιά, πρόγονοι και απόγονοι με τις δικές τους ιδιαιτερότητες ο καθένας.
Πώς διαχειρίζεται όλο αυτό το πολυσχιδές υλικό η συγγραφέας (πάμπολλα ονόματα, ποικίλες δράσεις, παρελθόν, καταγωγή, πάλη ιδεών); Με έναν πολύ πρωτότυπο τρόπο γραφής, που στην αρχή ξενίζει και αποσπά τον αναγνώστη, αλλά στη συνέχεια είναι φανερό ότι μ’ αυτόν τον τρόπο εξυπηρετείται το φιλόδοξο περιεχόμενο: δεν υπάρχει ΠΟΥΘΕΝΑ τελεία (η αλήθεια είναι ότι δεν το είχα προσέξει (!),το πρόσεξα καθώς το επισήμαναν άλλοι μπλόγκερς)∙ κάθε φράση (που μπορεί να αποτελείται από λίγες προτάσεις) είναι και παράγραφος, σα να διαβάζουμε δηλαδή ένα τεράστιο ποίημα, ή μάλλον μια αφήγηση σε στίχους (δεν υπάρχει δηλαδή η κλασική αφηγηματικότητα, αλλά ένα είδος ιμπρεσιονιστικού γραψίματος, με στοιχειώδη βέβαια χρονικό άξονα αλλά κυρίως εσωτερικό ειρμό). Η γραφή μοιάζει με ποιητική όχι μόνο λόγω φόρμας (που σε ωθεί να «παίρνεις ανάσα» κάθε φορά που αλλάζει ο στίχος), αλλά και από την άποψη ότι η συγγραφέας σα να επιλέγει στιγμές από τον βίο και τη δράση κάθε ηρωίδας που παρουσιάζει, στιγμές όμως καθοριστικές, σημαντικές με την αρχική έννοια ότι αποτελούν «σημάδι» μιας κατάστασης, ενός συναισθήματος, μιας μύχιας σκέψης, ενός ονείρου, μιας προσδοκίας. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι έχουμε «εσωτερικό μονόλογο» σε γ΄ενικό.
(Σημείωση: Στις παρουσιάσεις των βιβλίων προσπαθώ να αποφύγω την «περίληψη», αν και κάποιες φορές η αναφορά στην υπόθεση είναι αναπόφευκτη. Ωστόσο, αυτό το βιβλίο είναι τόσο σύνθετο, ένα σύχρονο «έπος» που περιλαμβάνει χαρακτηριστικές προσωπικότητες σύγχρονων μαχητριών, και για να αντιληφθεί κάποιος το εύρος στο κοινωνικό-ψυχολογικό-ιδεολογικό πεδίο, ένιωσα αναγκαία την παράθεση των βιογραφικών στοιχείων και των σχέσεων μεταξύ των ηρωίδων. Βέβαια, αυτό που αξίζει πάνω απ’ όλα και δεν μεταφέρεται είναι ο ΤΡΟΠΟΣ που όπως είπαμε είναι παραστατικός, αντιστικτικός, ιμπρεσιονιστικός)
Άμα, Γιαζ, Ντόμινικ
Η Άμα (πατέρας από Γκάνα-πολιτικοποιημένος, μητέρα μιγάς), η πρώτη στη σειρά ηρωίδα, είναι η πιο συνειδητή και φανατική φεμινίστρια, μαύρη και λεσβία, και με κάποιον τρόπο ο συνδετικός κρίκος όλων σχεδόν των ηρωίδων. Μια αντάρτισσα που πετούσε χειροβομβίδες στο κατεστημένο που την απέκλειε, μια καθολικά ανατρεπτική προσωπικότητα σε όλους τους τομείς, με επαναστατική/ακτιβιστική δράση (π.χ. μπίρα στο κεφάλι σκηνοθέτη επειδή έβαλε στο έργο του μισόγυμνες μαύρε γυναίκες σαν γλάστρες), που ασχολείται με το πρωτοποριακό θέατρο κι ετοιμάζεται για την πρεμιέρα του έργου της «Η τελευταία αμαζόνα της Δαχομέης». Πολύ φίλη («αδερφή ψυχή») με τη Ντόμινικ, μαζί κάνουν τσαμπουκάδες, μαζί διαβάζουν εναλλακτικά βιβλία, απαιτούν να παίξουν μαύρες ηθοποιοί ρόλους του Σέξπηρ (διευθυντής σχολής: ήρθες εδώ για να γίνεις ηθοποιός όχι πολιτικός).
Η πολιτική διάσταση της δράσης της Άμα (και της Ντόμινικ μέχρι να φύγει για Αμερική) έχει πολύ ενδιαφέρον, αν και για μένα ήταν ο πιο αντιπαθής, μονοκόμματος και φανατισμένος εναντίον του αντρικού στοιχείου χαρακτήρας (σεξισμός απ’ την ανάποδη). Αρχικά, αντιλαμβάνεται γρήγορα ότι ο σοσιαλιστής πατέρας της δεν παύει να αναπαράγει τα πατριαρχικά πρότυπα. Εντοπίζει και στηλιτεύει και στις πιο αδιόρατες καθημερινές περιστάσεις τον υποβόσκοντα ρατσισμό (συζητούσαν πώς ένιωθαν όταν λευκοί άντρες έδιναν τη θέση τους στα δημόσια μέσα μεταφοράς σε λευκές γυναίκες (που ήταν σεξιστικό), αλλά όχι σ’ αυτές (που ήταν ρατσιστικό)). Ο «Θεατρικός Θίασος άγριων Γυναικών» είναι ο μόνος τρόπος να μην προδώσουν τις πολιτικές τους πεποιθήσεις για να βρουν δουλειά (όπως Εμείς το Θέλουμε ή Καθόλου). Στο εγκαταλελειμμένο κτίριο όπου εγκαταστάθηκαν, βρίσκουν καταφύγιο και διεκδικούν τους όρους τους (πολύ γέλιο) χορτοφάγοι, χίπηδες, περιβαλλοντολόγοι, μαρξιστές, Χάρε κρίσα, πανκ, γκέι, λεσβίες ριζοσπαστικές φεμινίστριες, μαύρες λεσβίες ριζοσπαστικές φεμινίστριες, αναρχικοί (που αποχώρησαν επειδή οποιαδήποτε μορφή διακυβέρνησης αποτελούσε προδοσία όλων εκείνων στα οποία πίστευαν) κλπ!.
Το υποβόσκον χιούμορ, η λεπτή σάτιρα είναι ιδιαίτερα εμφανής σ’ αυτό το πρώτο υποκεφάλαιο αφιερωμένο στην Άμα, γιατί και κείνη είναι αδιαπραγμάτευτα «ισονομιστική» (κράτησε μυστική την αδυναμία της για τα μεγάλα βυζιά επειδή ήταν μη φεμινιστικό να απομονώνει κανείς μέρη του σώματος για σεξουαλική αντικειμενοποίηση). Δεν κοιμάται ποτέ με την ίδια γυναίκα πάνω από δυο τρεις φορές γιατί σιχαίνεται τη δέσμευση. Παρόλ’ αυτά έχει κάποιες σταθερές φιλίες, τη θυελλώδη Ντόμινικ και την σεμνή και «συντηρητική» Σέρλι , πιστή και αφοσιωμένη από τα 11 τους χρόνια (για πολύ καιρό η σχέση τους έμοιαζε μονόπλευρη, μέχρι που η Άμα σκέφτηκε ότι έκανε την ασφαλή και προβλέψιμη ζωή της Σέρλι πιο ενδιαφέρουσα και απαστράπτουσα).
Η κόρη της, Γιαζ, (το θαύμα που ποτέ δεν είχε σκεφτεί ότι ήθελε), το «αντικομφορμιστικό της πείραμα», παιδί του σωλήνα με πατέρα τον Ρόλαντ (γκέι) γίνεται γρήγορα ο «δάσκαλός» της. Καθώς μπαίνουμε στην παρουσίαση της Γιαζ, η αφήγηση γίνεται πιο ενδιαφέρουσα, λιγότερο μονοκόμματη… Η Γιαζ, καθώς μεγαλώνει με εφτά νονές και δυο νονούς, με ανατροφή τόσο «ελεύθερη» που προκαλεί γέλια, την αποκαλεί τη μάνα της «φεμι-ναζί», και γίνεται ένα πανέξυπνο πλάσμα που αποκρούει κάθε ακρότητα και «καταναγκασμό ελευθερίας» που της επιβάλλει η μητέρα της (αυτό είναι το πρόβλημα όταν έχεις μια κόρη τόσο οξυδερκή που μπορεί να διακρίνει τις μαλακίες της μάνας της σαν ακτινογραφίες). Η Γιαζ δεν θέλει να αυτοαποκαλείται φεμινίστρια (ο φεμινισμός θυμίζει κοπάδι/τα φύλα είναι τεχνητά/οι γυναικείες σου πολιτικές μαμάκα, δεν θα ισχύουν ποτέ/ εγώ είμαι ανθρωπίστρια που είναι σε πολύ ψηλότερο επίπεδο από τον φεμινισμό), δεν θέλει να απολαύσει το έργο της Άμα και κοιτάει όλους της γενιάς της μάνας της με κριτική ματιά (π.χ. βάζει σε κατηγορίες τους νονούς και τις νονές ανάλογα με το πόσο γαλαντόμοι είναι). Αλλά και ο πατέρας της δεν μένει παραπονεμένος από την κοφτερή κριτική της Γιαζ.
Η Γιαζ, απηυδισμένη από την «πολυφυλετική πορνεία» της μάνας της με τις αναρίθμητες γκόμενες, αναζητά τον ρομαντικό έρωτα, όμως συνειδητοποιεί ότι ανήκει στη Γενιά «Swipe-Like-Chat-Βγαίνουμε-Πηδιόμαστε». Τους κοινωνικούς προβληματισμούς της τους μοιράζεται με τα «κολλητάρια» της, τη Σομαλή μουσουλμάνα Γουόρις (οι άνθρωποι είναι τόσο ηλίθιοι που πιστεύουν ότι πάνω από 1,5 δισ. μουσουλμάνοι σκέφτονται και φέρονται με τον ίδιο τρόπο) την πλούσια αιγύπτια Νένετ και την Κόρτνεϋ που μεγάλωσε σε φάρμα. Κι αυτοί οι προβληματισμοί δεν αφορούν μόνο σεξιστικά θέματα, αλλά διαφορές ταξικές και διαφορές στην κουλτούρα τους.
Μπαίνοντας στο υποκεφάλαιο «Ντόμινικ» το ενδιαφέρον κορυφώνεται: η Ντόμινικ, η εντυπωσιακή φίλη της Άμα, γνωρίζει την «θεσπέσια οπτασία» Νζίνγκα, μια ακόμα πιο εντυπωσιακή αφροαμερικανίδα από την Γκάνα, βασικά «Αντρογυναίκα», με απίστευτο -κι αυτή- παρελθόν, που δουλειά της είναι να… χτίζει ξύλινα σπίτια σε γυναικείες κοινότητες («ριζοσπαστική ακτιβίστρια φεμινίστρια λεσβία οικοδόμος» (!). Παρακολουθούμε μια ιστορία σταδιακής πολιορκίας σωματικής και ψυχικής, μια ιστορία άσκησης επιβολής και εξουσίας (η Ντόμινικ αποφάσισε ότι η Νζίνγκα ήταν μια νεράιδα σταλμένη να τη βοηθήσει να γίνει μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού της) σε όλα τα επίπεδα (π.χ. ως βέγκαν θέλει να τρώνε όλοι σύμφωνα με τις δικές της προτιμήσεις).
Οι ακρότητες πάνε σύννεφο (π.χ. «ρατσιστικές επιπτώσεις του να πατάει κανείς ένα μαύρο χαλάκι στην είσοδο») και οι συγκρούσεις με τον κύκλο της Άμα είναι αναπόφευκτες, δεδομένου ότι και η Άμα είναι ισχυρή προσωπικότητα. Όμως, η καινούρια Ντόμινικ πίστευε ασυζητητί όλες τις μαλακίες που ξεφούρνιζε η βασίλισσα του βουντού, κι έτσι, όταν η Νζίνγκα έστειλε τελεσίγραφο στη Ντόμινικ να πάει στην Αμερική μαζί της αλλιώς χωρίζουν, εκείνη την ακολούθησε στο κοινόβιο «το Πνεύμα του φεγγαριού».
Η επιρροή και η επιβολή γίνεται καταδυνάστευση (η Νζίνγκα δεν έβλεπε ποτέ τον εαυτό της σαν κάτι λιγότερο από αλάνθαστη), όλα γίνονται δυσάρεστα, μέχρι που η Νζίνγκα τής αλλάζει και το όνομα! Η Ντόμινικ «με τη θέλησή» της ζει σαν φυλακισμένη ώσπου μετά από τρία χρόνια αυξανόμενης χειραγώγησης εμφανίζεται στην Αμερική η από μηχανής θεός: η Άμα. Σπαρταριστά επεισόδια ακολουθούν με τις συγκρούσεις των δύο υπερ-προσωπικοτήτων, με την Ντόμινικ να υπερασπίζεται ψελλίζοντας τον νέο της εαυτό (η Νζίνγκα μού δείχνει πώς να ζω μια πραγματικά φεμινιστική ζωή, η αρσενική ενέργεια διαταράσσει κλπ κλπ) ώσπου η Άμα οργανώνει «σχέδιο διάσωσης»!
Παρακολουθούμε την αργή αποκατάσταση της ψυχικής ισορροπίας της Ντομινίκ ύστερα από τον βιασμό αυτόν της προσωπικότητάς της, κάνοντας μέχρι και ψυχοθεραπεία για «γυναίκες που έχουν επιζήσει από ενδοοικογενειακή κακοποίηση» (η Ντόμινικ κατάλαβε ότι είχε νιώσει έλξη για τη Νζίνγκα επειδή υποσυνείδητα έψαχνε να βρει μια μητέρα να τη φροντίζει).
Κάρολ, Μπούμι, ΛαΤίσα
Μια πολύ διαφορετική προσωπικότητα ξεπροβάλλει από την αρχή του υποκεφαλαίου, μέσα σ’ ένα φουτουριστικό σκηνικό από κυλιόμενες σκάλες, τεράστιους διαδρόμους με οροφές από γυαλιά και ατσάλι. Η Νιγηριανή Κάρολ, με τελείως κυριλέ εμφάνιση, δουλεύει στο Λονδίνο στο χρηματιστήριο. Με πονεμένο παρελθόν (ομαδικός βιασμός στα 13) πέρασε μια περίοδο σοκ χωρίς να το έχει πει σε κανέναν, αλλά ύστερα έκανε ως μαθήτρια τη μεγάλη εσωτερική επανάσταση: ζήτησε από τη μονόχνωτη καθηγήτρια Σέρλι Κινγκ ( «Στρίγγλα», «Μαλάκω», ο Δράκος του σχολείου», διευθύντρια του «Πράσινου Σπιτιού», θα την δούμε παρακάτω) που την είχε ξεχωρίσει ως μαθήτρια, να τη βοηθήσει να σπουδάσει σε ανώτερη σχολή.
Έτσι, σε αντίθεση με τις ηρωίδες της πρώτης ενότητας, βλέπουμε μια πλήρως ενταγμένη στο σύστημα προσωπικότητα, με συσκέψεις και πελάτες που αιφνιδιάζονται όταν βλέπουν μια σκουρόχρωμη, μια κοπέλα που θα έπρεπε να σπρώχνει ένα τρόλεϊ με καφέδες (πρέπει συνέχεια να υπερασπίζεται τον ρόλο της). Μια μαχητική προσωπικότητα που, σε αντίθεση με τις επίσης μαχητικές Άμα, Ντόμινικ κλπ, αγωνίστηκε για την επαγγελματική της θέση μετά από άπειρες δυσκολίες (ορφανή από πατέρα, μητέρα καθαρίστρια κλπ), κατάφερε να ενσωματωθεί π.χ. ως προς την εγγλέζικη προφορά ή ως προς την εμφάνιση (δόξα τω θεώ δεν είναι πολύ χοντρά τα χείλη της)(!), μαθαίνει «κοινωνική συμπεριφορά». Ωστόσο, πάντα δίνονται αφορμές για να διεκδικεί την ίση αντιμετώπιση.
Κι εδώ έχουμε σπαραχτική αφήγηση, αναδρομή στα φοιτητικά χρόνια της Κάρολ (θα έμενε για πάντα γνωστή ως η φοιτήτρια με την τρελή Αφρικανή μάνα), με φαγητό «από τη λίθινη εποχή» κλπ, κλπ… Εποχή που αισθάνεται μόνη, παραγκωνισμένη, δαχτυλοδειχτούμενη, τόσο που λιποψυχά και θέλει να σταματήσει. Όμως επεμβαίνει η φοβερή μητέρα Μπούμι (την συναντάμε παρακάτω): πρέπει να βρεις ανθρώπους που θα θέλουν να είναι φίλοι σου ακόμα κι αν είναι όλοι λευκοί/να δώσεις τις μάχες για τα βρετανικά πατρογονικά σου δικαιώματα, σαν αληθινή Νιγηριανή. Έτσι, αρχίζει και αποκλείει όσους δεν την ενδιαφέρουν.
Το μοντέλο της σέξι υπαλλήλου («κομψά λεπτή») δεν μπορεί παρά να τραβήξει την προσοχή του γερο-σαλιάρη αφεντικού της, ο οποίος παρόλη την απόρριψη την προάγει σε αντιπρόεδρο. Ο γάμος της με τον λευκό Φρέντι, (γνήσια αριστοκρατικό κολλεγιόπαιδο) εξασφαλίζει την πλήρη ένταξη στον κόσμο των ονείρων της.
Μπαίνοντας ο αναγνώστης στο επόμενο υποκεφάλαιο, στην προσωπικότητα της Μπούμι, της μητέρας της Κάρολ, βλέπουμε να ανακυκλώνονται κάποια γεγονότα από άλλη οπτική γωνία. Η Μπούμι δεν φαντάστηκε ότι η επιτυχία της Κάρολ στο «πανεπιστήμιο για πλούσιους» -και μάλιστα η ίδια την προέτρεψε να μην τα παρατήσει- ήταν η αρχή μιας σειράς συνηθειών που θα απομάκρυναν την κόρη της από την νιγηριανή κουλτούρα, με αποκορύφωμα τον αρραβώνα της με τον λευκό, Άγγλο Φρέντι (φτύνεις το λαό σου, φτύνεις τη ζωή του μπαμπά σου). Δεν άργησε η σύγκρουση, όμως η σοφή και παραδοσιακή Μπούμι δεν διάλεξε τον θυμό και τον καταναγκασμό, αλλά στην αρχή την αδιαφορία∙ στη συνέχεια όμως με μια πανέξυπνη επίθεση στον κούφιο καταναλωτικό χαρακτήρα του δυτικού πολιτισμού, κατάφερε τη συμφιλίωση.
Καθώς ο συγγραφέας μάς οδηγεί στο παρελθόν της Μπούμι, ανακαλύπτουμε ότι είναι μια εξίσου δυναμική γυναίκα δεδομένων των διαφορετικών συνθηκών (καταγωγή από το Δέλτα του Νίγηρα, πεθαίνει ο πατέρας –ανατινάχτηκε όταν προσπαθούσε παράνομα να διυλίσει ντίζελ-, τους διώχνουν κι απ’ τα δύο πατρικά σπίτια, κι η μάνα της αγωνίζεται σκληρά για να μορφώσει την κόρη της αλλά πεθαίνει κι εκείνη∙ με τη βοήθεια μιας θείας η Μπούμι σπουδάζει μαθηματικά στο πανεπιστήμιο του Ιμπαντάν, όπου γνωρίζει τον Ογκάστιν, τον πατέρα της Κάρολ). Όταν μετανάστευσαν στη Βρετανία προσγειώνονται απότομα (η Μπούμι παραπονιόταν ότι ο κόσμος την έβλεπε σε σχέση με αυτό που έκανε (καθαρίστρια) και όχι με αυτό που ήταν (μια μορφωμένη γυναίκα)). Γιατί γρήγορα ανακαλύπτει ότι το πτυχίο μιας τριτοκοσμικής χώρας δεν έχει καμιά αξία, κι ότι οι αιτήσεις της για δουλειά δεν εξετάζονται καν. Ο πρώιμος θάνατος του Ογκάστιν την κάνει να χάσει την πίστη της, αλλά γρήγορα αποφασίζει να πάρει τα ηνία της ζωής της ιδρύοντας δικό της γραφείο καθαρισμού. Η «διευθύνουσα σύμβουλος των Διεθνών Υπηρεσιών Καθαρισμού ΜΓ ΕΠΕ (!)» υποδέχεται ως πρώτη πελάτισσα την Πενέλοπι Χάλιφαξ (κι αυτή ηρωίδα του βιβλίου), που όπως θα μάθουμε παρακάτω ήταν καθηγήτρια στο σχολείο της Κάρολ, μαζί με την Σέρλι Κινγκ.
Η Μπούμι εξελίσσεται όχι μόνο επαγγελματικά αλλά και συναισθηματικά, μέχρι που ερωτεύεται μια νιγηριανή καθαρίστρια (άλλη περιπτωσάρα) κι έχει μια σύντομη περιπέτεια μαζί της (ξαφνιάστηκε με το πόσο την αναστάτωσε αυτό), αλλά όταν την πλησίασε διακριτικά και με τακτ ο Κόφι -μια όψιμη ρομαντική ιστορία που απλώνεται σε αρκετές σελίδες- ξαναγεννήθηκε σε όλα τα επίπεδα και προχώρησε σε μια σχέση ζωής, ενώ παράλληλα η ηρωίδα μας αποδέχτηκε και τον «ξένο» Φρέντι ως γαμπρό της κόρης της (είπε στον Κόφι ότι ο Φρέντι έκανε την Κάρολ ένα πολύ πιο χαλαρό και χαρούμενο άτομο).
Την τρίτη ηρωίδα του κεφαλαίου, την ΛαΤίσα, τη συναντήσαμε τη μέρα του βιασμού της Κάρολ. Ήταν η κοπέλα που έκανε το τρομερό πάρτι. «Σήμερα» είναι προϊσταμένη σε τμήμα σούπερ μάρκετ, η Υποστράτηγος μαμά, όπως την φωνάζουν τα τρία της αγόρια. Ήταν μια κοπέλα ξεσαλωμένη, εριστική, ανόητη χωρίς κανένα προσόν που δεν άκουγε κανέναν, και τρομερά αυθάδης απέναντι στη Σέρλι Κινγκ (τη «Μαλάκω» που λέγαμε), που παρόλ’ αυτά προσπαθούσε να την κάνει να πιστέψει στις ικανότητές της (δεν είσαι χαζή, ΛαΤίσα, μακάρι να στρωνόσουν στη δουλειά).
Με καταγωγή από την Καραϊβική, με πατέρα (μεγαλωμένο με χίλια βάσανα) που τον λατρεύει, όταν βρίσκονταν πια στο αποκορύφωμα της αστικής οικογενειακής ευτυχίας, εκείνος έφυγε (η ΛαΤίσα κάθισε στο παράθυρο του λίβινκ ρουμ και περίμενε να γυρίσει) πριν τα 13 της χρόνια. Λίγο πριν το θρυλικό πάρτι ήδη μισούσε το σχολείο, και μετά το θρυλικό πάρτι η μάνα της που γύρισε πιο νωρίς από το αναμενόμενο και βρήκε το χάος έδωσε στην ΛαΤίσα το ξύλο της χρονιάς της (ήταν αυτό που η μαμά της αργότερα χαρακτήρισε «σημείο καμπής» στη σχέση τους).
Παρακολουθούμε με την επιλεκτική μέθοδο της συγγραφέα τις τρεις διαφορετικές παροδικές και οδυνηρές «σχέσεις» με τις οποίες η ΛαΤίσα έκανε τα τρία της αγόρια, σε διάστημα 4 χρόνων (21 χρονών είχε και τα τρία), ενώ ο τρίτος πατέρας είναι αυτός που βίασε την Κάρολ –( ΧΑΟΣ). Τα βαζε με τον εαυτό της που ήταν τόσο ηλίθια, ναι, ηλίθια. Όμως καταφέρνει να γίνει η «νέα ΛαΤίσα» που τώρα κοντεύει τα τριάντα και το έχει πάρει απόφαση ότι θα μείνει αδέσμευτη όσον καιρό χρειαστεί. Κι έτσι απροσδόκητα, σ’ αυτήν τη στροφή της ωριμότητας εμφανίζεται απ’το πουθενά ο πατέρας, , ένας γίγαντας που τα εντεκάχρονα παιδιά της δεν ήξεραν πώς να αντιμετωπίσουν, όμως ο μικρός κι ο πιο ατίθασος έλαμπε κοιτάζοντας τον παππού του, με μια τόσο αγγελική έκφραση στο πρόσωπό του/ που η ΛαΤίσα κατάλαβε ότι ο μικρός της γιος χρειαζόταν τον πατέρα της στη ζωή του.
Σέρλι, Γουίνσομ, Πενέλοπι
Η Σέρλι είναι το καμάρι των γονιών της, που κατάφερε να μπει στο πανεπιστήμιο σε αντίθεση με τους δυο μεγαλύτερους αδερφούς της. Η καλύτερή της φίλη, η Άμα, το μόνο μαύρο κορίτσι στην τάξη της, της ομολόγησε στα 16 της ότι είναι λεσβία (που αρχικά ήταν αρκετά αηδιαστικό/της φάνηκε σαν προδοσία της φιλίας τους/τελικά αποφάσισε ότι εφόσον η Άμα δεν την γούσταρε δεν πολυπείραζε).
Την βλέπουμε ως καθηγήτρια μέσα στο σκηνικό του σχολείου, να δουλεύει με αγάπη και αυτοπεποίθηση, με κάποιες αρχές, αντιμετωπίζοντας ήρεμα και εναλλακτικά τις προκλήσεις (π.χ. σβάστικες στα θρανία). Είναι χαρακτηριστικό ότι παίρνει εξαιρετικές κριτικές στην πρώτη της αξιολόγηση (η Σέρλι ένιωσε ότι τώρα είχε αρχίσει η πίεση να είναι σπουδαία δασκάλα και πρέσβειρα/για κάθε μαύρο άτομο στον κόσμο). Γίνεται έμπειρη δασκάλα παρά τις δυσκολίες για τους εκπαιδευτικούς την εποχή της Θάτσερ (πολλά παιδιά, πίνακες αξιολόγησης, περιορισμένες ελευθερίες στους καθηγητές ως προς τη διδασκαλία, «γραφειοκρατική παράνοια»).
Με τον σύντροφό της Λένοξ, δικηγόρο με καταγωγή από την Γουιάνα, που βιώνει κι αυτός ρατσισμό, κουβέντιασε το θέμα (η εξυπνάδα δεν είναι έμφυτη αλλά επίκτητη), για να καταλήξει στον στόχο της ζωής της (δουλειά μου ως δασκάλας είναι να βοηθήσω όσους μειονεκτούν). Αυτό είναι και το σκεπτικό με το οποίο αποφάσισε να βοηθήσει την Κάρολ, που δεν ήταν κι εύκολη περίπτωση. Στο «σήμερα», η Σέρλι έχει δυο κόρες και εγγόνια.
Βλέπουμε τις σχέσεις της με τους συναδέλφους που είναι σχετικά καλές(που μάλλον οφείλεται στον ήπιο χαρακτήρα της Σέρλι), αν και υπάρχει ένας άλφα ρατσισμός. Η Πενέλοπι (διευθύντρια της έκτης τάξης), η μόνη δυναμική γυναίκα που υπερασπίζεται τη διαφορετική της γνώμη στις συνεδριάσεις, αρχικά δεν της μιλά, μετά όμως μαζί κρίνουν τις κοσμοϊστορικές αλλαγές στην εκπαίδευση. Κι όμως η Σέρλι επεμβαίνει στον απαράδεκτο ρατσισμό που υπάρχει στην πρόταση της Πενέλοπι (πιστεύω ότι πρέπει να κάνουμε την κοινωνία πιο ίση για τα παιδιά μας) με πολύ παιδαγωγικά κριτήρια (δεν τα πάνε όλοι καλά υπό πίεση ούτε δείχνουν όλοι την εξυπνάδα τους σε νεαρή ηλικία, μπορεί να την αποκτήσουν αργότερα/πρέπει να είμαστε κάτι παραπάνω από δάσκαλοι).
Με τη νέα χιλιετία η κατάσταση στην εκπαίδευση χειροτερεύει, και η Σέρλι, που υπερασπιζόταν με πάθος τον Νόμο περί Εκπαίδευσης του 1944 (θέμα της διατριβής της), νόμο που ενισχύει το δημόσιο σχολείο, έχει απηυδήσει από τον δημόσιο τομέα ακόμα κι αν αλλάξει σχολείο (η σκέψη ότι θα περνούσε από συνέντευξη από μια ομάδα αγνώστων που θα εξέταζαν εξονυχιστικά το μυαλό της, τις δεξιότητές της, τη φιλοσοφία της για τη διδασκαλία κλπ κλπ ).
Οι διακοπές των έξι εβδομάδων στο κτήμα των γονιών της είναι μια μεγάλη ανάσα (η Σέρλι ζει για τη στιγμή κάθε καλοκαίρι που το ταξί φτάνει στην παραλία) αναζητώντας τη θαλπωρή που της προσφέρει η Γουίνσομ.
Κι ο φακός δείχνει την Γουίνσομ που υποδέχεται όλη την ευρεία οικογένεια στο σπίτι των διακοπών, κι έτσι βλέπουμε τη Σέρλι ΚΑΙ μέσα από τα μάτια της μητέρας της Γουίνσομ (η Σέρλι/που ποτέ δεν είναι ευχαριστημένη με αυτά που είχε: εξαιρετική υγεία, άνετη δουλειά, ωραίο άντρα, αξιγάπητες κόρες και εγγονή, καλό σπίτι κ.α.).
Η Γουίνσομ (πρώτης γενιάς μετανάστρια), πέρασε τη ζωή της ως εισπράκτορας σε λεωφορείο και τώρα στα 80 της, μαζί με τον άντρα της Κλόβις, έχει στήσει μια αξιοπρεπή ζωή για την πολυμελή της οικογένεια (έχουν μέχρι και δισέγγονα) φιλοξενώντας όλους στο εξοχικό σπίτι στα Μπαρμπέιντος. Έχει φίλες με τις οποίες έχουν στήσει ομάδα ανάγνωσης λογοτεχνίας, με συζητήσεις των οποίων τις «κορυφές» μας δείχνει η συγγραφέας (π.χ. έκαναν έναν καυγά, όχι, δεν ήταν καβγάς, τις προάλλες, για το αν ένα ποίημα ήταν καλό επειδή ταυτίζονταν μ’ αυτό ή αν ήταν καλό από μόνο του/η Μ. είπε ότι ήταν θέμα των ειδικών της λογοτεχνίας να αποφασίσουν τι ήταν καλό, εκείνες ήξεραν μόνο αν τους άρεσε ή όχι).
Γνωρίζουμε έτσι λοιπόν όλη την οικογένεια της Γουίνσομ, επομένως και της Σέρλι. Η Ρέιτσελ, εγγονή, ρωτά την Γουίνσομ για τη γνωριμία της με τον παππού (στη Γουίνσομ αρέσει το γεγονός ότι η Ρέιτσελ είναι αρκετά περίεργη να μάθει ποια ήταν η γιαγιά της πριν γίνει μητέρα, όταν ήταν ο εαυτός της, όπως το περιέγραψε).
Κι έτσι, όπως και στις άλλες «βιογραφίες», ακολουθεί μια αναδρομή στο παρελθόν. Ήταν κι οι δυο παιδιά ψαράδων, κι αφού γνωρίστηκαν κι ερωτεύτηκαν απρόσκοπτα, ο Κλόβις ήθελε να ασχοληθεί με την ψαρική, μα οι φτωχοί άνθρωποι στο Πλίμουθ δεν έδιναν δουλειά σ΄έναν ξένο. Μια πανέμορφη εικόνα των δύο εντυπωσιακών «έγχρωμων» ντυμένων με τα καλά τους, εξήντα χρόνια πίσω, να γυρεύουν την τύχη τους με μια βαλίτσα ο καθένας σ’ όλες της νότιες ακτές της Βρετανίας για να καταλήξουν στα νησάκια Σίλι μάς χαρίζει η συγγραφέας. Όμως ο ρατσισμός στον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο (οι περισσότεροι άνθρωποι πρώτη φορά έβλεπαν έγχρωμους), κι έτσι επέστρεψαν στο Πλίμουθ όπου ο Κλόβις βρήκε δουλειά αχθοφόρου. Και κει βιώνουν σκηνές απίστευτου ρατσισμού (ο διάστικτος τρόπος γραφής της Εβαρίστο δίνει πληρέστατη εικόνα) με ελάχιστες χαραμάδες ανθρωπιάς. Η Γουίνσομ (άλλη δυναμική γυναίκα της «συλλογής») αποφασίζει να επιστρέψει με τα παιδιά στο Λονδίνο.
Η συγγραφική έκπληξη όσο αφορά την Γουίνσομ είναι ότι ένιωθε έρωτα για τον Κλόβις, του συμπαραστάθηκε όσο ήταν νέος και απερίσκεπτος στα νοτιοδυτικά, την αγαπούσε, την σεβόταν και έκαναν μια όμορφη οικογένεια μαζί, όμως… το πρόβλημα ήταν αυτό που δεν ήταν –συναρπαστικός! Έτσι, κάποια στιγμή, γνωρίζοντας τον γαμπρό της, τον Λένοξ άρχισε να νιώθει κάτι που δεν είχε νιώσει ποτέ για τον Κλόβις –έναν εκρηκτικό σεξουαλικό πόθο, πάθος, όπως κι αν το λέγανε. Τα αμοιβαία συναισθήματα οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε αχαλίνωτο σεξ (ξεκίνησε πόλεμο με την ηθική της εκ μέρους των αισθημάτων της/μαντέψτε ποια πλευρά νίκησε/κόντευε τα πενήντα/της άξιζε να το έχει αυτό/αυτόν. Η ιστορία κράτησε έναν χρόνο, τελείωσε απότομα χωρίς να αφήσει σημάδια απλώς έγινε υλικό φαντασιώσεων.
Όταν η Πενέλοπι ήταν δεκαέξι, της είπαν ότι ήταν υιοθετημένη (ήρθε όμως η στιγμή που της είπαν ότι η ίδια ήταν ένα ψέμα), όμως αυτό που δεν πρόσθεσαν, εκείνη τη στιγμή, ήταν ότι την αγαπούσαν, κάτι που δεν της είχαν πει ποτέ. Γι’ αυτούς ήταν ένα συνηθισμένο σαββατιάτικο απόγευμα (μια αγκαλιά ήταν κάτι που δεν μπορούσε να ελπίζει). Το χάσμα που νιώθει ότι δεν την θέλει κανείς (δεν/ήταν αγκυροβολημένη/δεν/την ήθελε κανείς το αναπληρώνει με το όνειρο να γίνει δασκάλα, να παντρεφτεί, να κάνει παιδιά). Παντρεύτηκε όντως τον Τζάιλς κι έκανε τον Άνταμ και τη Σάρα (ο Τζάιλς είχε γεμίσει το κενό στην καρδιά της με την αγάπη του, ωστόσο η αγάπη που ένιωθε για τα παιδιά της ήταν συγκλονιστική, απεριόριστη). Η οικογενειακή ρουτίνα όμως γρήγορα την κάνει να πλήττει και ψάχνει διεξόδους (πρωινοί καφέδες, «Εθνική μέρα Βολ-ο Βαν», βιβλία) μέχρι που νακάλυψε εξίσου δυσαρεστημένες άπραγες μαμάδες-νοικοκυρές ουκ ολίγες τον αριθμό (κι έτσι συνειδητοποίησε ότι αυτό που ως τότε είχε θεωρήσει προσωπικό της θέμα στην πραγματικότητα ίσχυε για πολλές γυναίκες). Η αντίδραση του Τζάιλς φέρνει την έκρηξη και τον χωρισμό και στο διάβα της τον «σύζυγο νούμερο 2, τον Φιλίπ» (το κάτι άλλο, πραγματικό κελεπούρι, ένας ιδιοφυής ψυχολόγος/άντρας της νέας εποχής). Όμως γρήγορα τα σύννεφα πύκνωσαν (αδιάκριτες ανακρίσεις, κατηγόριες για ψυχολογικές εμμονές, κ.α. μέχει που, όταν πια τα παιδιά μεγάλωσαν σε ψυχροπολεμικό κλίμα, ανακάλυψε ότι την απατούσε.
Η ελεύθερη πια Πενέλοπι, σε φάση να ανακαλύπτει την ευτυχία να είσαι μόνος, γνωρίζει την «εξαιρετική Αφρικανή καθαρίστρια», την Μπούμι (βλ. παραπάνω) αλλά αποκτά και δυναμική παρουσία στο σχολείο όπου διδάσκει. Είναι εκεί όπου θα συναντηθεί με την Σέρλι (βλ.παραπάνω), την «Αγία Σέρλι Πουριτανή της Καραϊβικής» όπως την περιέγραψε στο ημερολόγιό της, και, ιστορία που την είδαμε κι από την οπτική γωνία της Σέρλι, χρειάστηκε πολύ καιρό για να συγχωρέσει την Αγία Σέρλι, αλλά όταν η συγχώρεσε έγιναν φίλες.
Μέγκαν/Μόργκαν, Χάτι, Γκρέις
Η Μπίμπι, η διαδικτυακή της φίλη, πιο «προχωρημένη» στα ζητήματα της έμφυλης ταυτότητας, την μυεί στον λαβύρινθο των διεμφυλικών, τρανσέξουαλ, trangender, μη δυαδικών, θολόφυλων, πολύφυλων, ρευστόφυλων κλπ κλπ (θα χτυπήσω το επόμενο άτομο που μπερδεύει τους διεμφυλικούς με τους τρανσέξουαλ). Άλλο το γένος, άλλο το βιολογικό φύλο, άλλο η έννοια του ελεύθερου φύλου (μη δυαδικότητα), η αλλαγή φύλου είναι η επιβεβαίωση φύλου. Το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή, τίποτα δεν είναι έμφυτο/ο φεμινισμός δεν έχει καμιά σχέση με το μίσος κατά των αντρών –αφορά την απελευθέρωση των γυναικών/όλοι θέλουμε να είμαστε ο εαυτός μας και να νιώθουμε καλά με τον κόσμο. Οι συζητήσεις τους προχωράνε σε βάθος όταν αποκαλύπτεται ότι η Μπίμπι γεννήθηκε με αντρικό φύλο (απίθανη και η δική της ιστορία), αλλά βαθιά μέσα της ένιωθε θηλυκό (για μένα το θέμα δεν είναι να θέλω να παίξω με κούκλες, είναι κάτι πιο βαθύ), ενώ η Μέγκαν αναρωτιόταν αν θα έπρεπε να έχει γεννηθεί άντρας.
Μαλώνουν όταν η Μέγκαν τρελαίνεται με το «τρελοκομείο του Τρανσύμπαντος» (Τρανσκετητρέλα) καθώς προσπαθεί να «μορφωθεί», και η σιωπή 4 ημερών που ακολούθησε ήταν η αφορμή για να συναντηθούν επιτέλους από κοντά («ιστορική συνάντηση»). Η Μπίμπι φάνηκε στην Μέγκαν «μια γυναίκα με αντρική αυτοπεποίθηση». Οι ατέλειωτες συζητήσεις προς ανεύρεση ταυτότητας της Μέγκαν κατέληξαν στην κατάργηση της ιδέας του φύλου ολοκληρωτικά κατά τη διάρκεια της δικής της ζωής. Κι έτσι καταλήγει στην επιλογή της ουδέτερης αντωνυμίας για τον αυτοπροσδιορισμό της: το Μόργκαν, ελευθερόφυλο.
Στο «σήμερα» έχουν περάσει έξι χρόνια από την γέννηση της ελευθερόφυλης υπόστασής της, έχει γίνει «transwarrior» και «influencer» μέσω ίτερνετ (κριτικές, ομιλίες κλπ πάνω σε ζητήματα έμφυλης ταυτότητας), και στέκεται έξω από το πάρτι της θρυλικής παράστασης της μεγάλης, μαύρης, λεσβίας σκηνοθέτιδας, της Άμα («γνήσια αφρικανική αμαζονική μαυρίλα»)!. Με την Μπίμπι βλέπονται πιο αραιά αλλά συναντιούνται συχνά στη φάρμα της ΤζίΤζι, της 93χρονης προγιαγιάς που ζει και βασιλεύει και κληροδότησε την περιουσία της στο Μόργκαν.
Το συναρπαστικό αυτό κεφάλαιο κλείνει με μια ομιλία του Μόργκαν στο Πανεπιστήμιο (συναντάμε ξανά τη Γιαζ του πρώτου κεφαλαίου και την παρέα της), μια ομιλία από καρδιάς: το να είναι κανείς τρανς είναι κάτι προσωπικό/το να είσαι τρανς δεν σημαίνει να παίρνεις μια ταυτότητα από καπρίτσιο, αλλά να γίνεις ο αληθινός εαυτός σου παρά την πίεση της κοινωνίας.
Η βουτιά στο παρελθόν της Χάριετ περνάει από διάφορα επίπεδα… (93 χρόνια είναι αυτά): έχει ζήσει όλα αυτά τα χρόνια σ’αυτήν τη φάρμα, που χρονολογείται από το 1806, και ιδρύθηκε από τον πλοίαρχο σωματέμπορο Λινέους Ραϊντεντέιλ με την Ισπανίδα γυναίκα του (δεν είμαστε ούτε εγώ ούτε ο μπαμπάς μου προσωπικά υπεύθυνοι, Σλιμ). Το μυστικό της Χάτι, το παιδί (Μπάρμπαρα) που γέννησε στα 14 της χρόνια που το έδωσαν κρυφά οι γονείς απ’ όλη την κοινωνία, όχι μόνο δεν το έμαθε ποτέ κανείς, αλλά είναι κι ένα από τα «κλειδιά» του βιβλίου που συνδέουν τους χαρακτήρες μεταξύ τους.
Ο άντρας της, Σλιμ (συμπαθητικός και αγαπητός), που στο «σήμερα» έχει πεθάνει, έχει φρικτές ρατσιστικές αναμνήσεις, πράγμα που εξηγεί και την απάθειά του μπροστά στον «ήπιο» ρατσισμό που υφίστανται τα παιδιά τους (οι Νέγροι είχαν λόγους να είναι οργισμένοι, έχοντας περάσει τετρακόσια χρόνια στην Αμερική σκλαβωμένοι, θυματοποιημένοι και καταπιεσμένοι (ήταν ένα βαρέλι μπαρούτι έτοιμο να εκραγεί).
Το οικογενειακό παρελθόν της Χάτι ολοκληρώνεται με το υποκεφάλαιο που τιτλοφορείται Γκρέις, και πρόκειται για τη μάνα της. Από πατέρα θερμαστή Αβησσυνό και μητέρα την Ντέιζι, γεννήθηκε από έρωτα, αλλά αφού έφυγε ο πατέρας για ταξίδι (θα ξανάρθω να σε βρω, υποσχέθηκε)… Η Ντέιζι διώχτηκε από την πατρική της οικογένεια, με την Γκρέις σε μάρσιπο έκανε διάφορες δουλειές αλλά πέθανε όταν η Γκρέις έγινε 8 χρονών (η Γκρέις χρειάστηκε πολύ καιρό για να πάψει να ελπίζει ότι η μαμά της θα εμφανιζόταν στην πόρτα/ακόμα περισσότερο για να πάψεινα τη νιώθει σαν μια ζεστασιά που απλωνόταν στο στομάχι της όποτε τη σκεφτόταν). Στο Ίδρυμα Θηλέων του Βορρά όπου βρέθηκε, μαθαίνει εκτός από γραφή και αριθμητική, κανόνες καθαριότητας, διάφορες τέχνες «γυναικείες» (να ράβει, να πλέκει, να μαγειρεύει κλπ) και γρήγορα προκόβει και νιώθει ξεχωριστή. Ωστόσο γρήγορα προσκρούει στον κλοιό του «καθωσπρεπισμού» (η πολύ έντονη προσωπικότητα δεν ταιριάζει σε καμιά κοπέλα), και καθώς μεγαλώνει την προτρέπουν "να μετριάσει τη φυσική της ζωντάνια και να αφήσει τα παιδιαρίσματα και την laissez faire στάση της, γιατί σκοπός του ιδρύματος είναι να προετοιμάσει ευπρεπείς υπηρέτριες /καμαριέρες".
Το όνειρο της Γκρέις ήταν να γίνει πωλήτρια σε πολυκατάστημα, ωστόσο 13 χρονών βρίσκεται υπηρέτρια στο νέο βαρόνο Χάιντμαρς. Αισθάνεται αδικημένη γιατί ήταν από τις καλύτερες τρόφιμες σε όλα τα αντικείμενα, και το παίρνει απόφαση ότι θα μείνει για πάντα γεροντοκόρη (κανείς δεν θέλει μια μιγάδα) αλλά η τύχη της χαμογελάει απρόσμενα: την ανακαλύπτει ο Τζόζεφ Ραϊντεντέιλ, ένας άντρας που έχει επιβιώσει από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ένας άντρας όχι απ’ αυτούς που προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν (θα πρέπει να είσαι η κυρία του Νείλου), αλλά που της έκανε αμέσως σχεδόν πρόταση γάμου κα την πήρε στο σπίτι τους, στη φάρμα στο Γκρίνφιλντς.
Οι ανατροπές είναι διασκεδαστικές σ αυτό το σημείο της βιογραφίας: η Γκρέις έχει συνηθίσει στην πάστρα και στη νοικοκυροσύνη, μα η φάρμα του Τζόζεφ είναι μέσα στη μούχλα∙ ο δε μέγιστον, η μικρή λευκή -και βρομιάρα- υπηρέτρια Άγκνες δεν μπορεί να δεχτεί διαταγές από μια μιγάδα, μια νέγρα, Βασίλισσα του Κωλονείλου!
Η εμμονή του Τζόζεφ να υπάρξει διάδοχος για την περίφημη ιστορική φάρμα είναι νέα πηγή σασπένς. Οι αποτυχημένες προσπάθειες εξαφανίζουν τον αρχικό παθιασμένο έρωτα και φτάνουν στο σημείο να μπαίνει μέσα της σαν μηχανή, όχι με χάδια και φιλιά όπως παλιά, ενώ εκείνη βιώνει αυτήν την περίοδο με στενοχώρια και άγχος (διάβαζε μυθιστορήματα, όποιο έβρισκε στο γραφείο για να την απασχολήσει/να την πάρει μακριά απ’ αυτό, από κείνον, από τον εαυτό της/από ένα σώμα που γεννούσε θάνατο).
Όταν έφτασε η Χάριετ (αυτή θα επιζήσει, Γκρέισι, το νιώθω, είναι αγωνίστρια, δεν έχει σημασία που είναι κορίτσι) την Γκρέισι την καταλαμβάνει μακρά περίοδος επιλόχειας κατάθλιψης… Όμως το δυνατό, χαριτωμένο και γεμάτο ζωή κοριτσάκι φτάνοντας τριών χρονών «συναντήθηκε» επιτέλους με τη μητέρα του, δικαιώνοντας και τις προσδοκίες του Τζόζεφ να κουμαντάρει τη φάρμα μέχρι τα 93 της, «καλύτερα κι από άντρας». Το κεφάλαιο κλείνει με μια επίκληση στη μάνα , στην Ντέιζι (μακάρι να μην είχες πεθάνει τόσο νέα μαμά…), όπου με απίστευτο λυρισμό η Γκρέις συμπυκνώνει όλη της τη συναισθηματική ζωή.
Στο «σήμερα»
Όλες αυτές οι δυναμικές γυναικείες προσωπικότητες συναντιούνται στο «σήμερα», στη γιορτή που ακολουθεί την πρεμιέρα του έργου της Άμα. Έτσι, μέσα σε 50 περίπου σελίδες τις βλέπουμε στο μυθιστορηματικό παρόν, αλλά κυρίως βλέπουμε τις σημερινές τους σχέσεις (Άμα, Ντομινίκ, Γιαζ, ΛαΤίσα, Σέρλι, Κάρολ, Πενέλοπι, Μόργκαν). Το έργο, ριζοσπαστικό και περιθωριακό (ο αφρο-γυναικοκεντρισμός προκάλεσε σεισμό απόψε), προκαλεί εντυπώσεις, θριαμβευτικά σχόλια αλλά και κριτική (στην πραγματικότητα αυτό που ενοχλεί είναι η εμπορευματοποίηση του φεμινισμού). Βλέπουμε επίσης και τον Ρόλαντ, τον πατέρα της Γιαζ, καθηγητή και συγγραφέα πλέον, ενταγμένο στο σύστημα, και τη σχέση με την κόρη του (της έχει τρομερή αδυναμία). Η παλιά συντηρητική φίλη Σέρλι συναντά μετά από τόσα χρόνια την «κηδεμονευόμενή» της, την Κάρολ, και συμφωνούν ότι δεν τους άρεσε το έργο, ωστόσο το σημαντικότερο στην πολύ δυνατή σκηνή συνάντησης είναι ότι η Κάρολ, πίσω από την «παθητική επιθετικότητα» της Σέρλι «είδε» επιτέλους την κα Κινγκ (λες η κα Κινγκ να έχει συναισθήματα;). Τέλος, μ’ έναν απροσδόκητα ευφυή τρόπο βλέπουμε ότι συνδέονται και τα υπόλοιπα ζώντα πρόσωπα ( Χάτι, Μόργκαν) με την 80χρονη Πενέλοπι (νιώθει σαν να πηγαίνει στην άκρη της γης, ενώ ταυτόχρονα επιστρέφει στις πηγές της).
Κλείνοντας αυτήν τη μακροσκελή "ανάγνωση", θα τονίσω για άλλη μια φορά τον επικό χαρακτήρα αυτού του έργου, παρόλο που έχει πολύ λυρικό και συναισθηματικό στοιχείο, κι ίσως αυτός ο συνδυασμός είναι και η μέγιστη αρετή και αξία του: επικό γιατί οι προσωπικότητες που ζωντανεύει έχουν μια απίστευτη δύναμη μέσα στις αντιξοότητες και την προσπάθεια να αναδυθούν στον πραγματικό τους εαυτό, και λυρικό γιατί ο τρόπος της Μπερναρντίν Εβαρίστο περνάει μέσα απ’ το συναίσθημα.