Ένιωσε σαν γίγαντας που μπορούσε να γκρεμίσει την πόλη με την οργή του·
ένιωσε σαν τύραννος που μπορούσε να συντρίψει την πόλη κάτω από τη φτέρνα του·
ένιωσε σαν κατακτητής που τον περίμεναν πολύ καιρό
και θα έστρωναν λουλούδια στο πέρασμά του
και εμπρός του τα πλήθη θα έκραζαν.
Ωσαννά!
Πρόκειται για το πρώτο έργο του αγαπημένου ακτιβιστή αφροαμερικανού συγγραφέα, γραμμένο το 1953, όπου αποτυπώνεται έμμεσα όλη η αγωνία και η δυσκολία να είναι κανείς μαύρος στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης την εποχή εκείνη[1]. Όπως γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια, όταν ο Μπόλντουιν -σε ηλικία 28 χρονών- τελείωσε το βιβλίο του, έπαθε νευρικό κλονισμό, «γιατί τον ανάγκαζε να θυμηθεί όλα όσα ήθελε να ξεχάσει, όλα εκείνα για τα οποία ντρεπόταν… Γιατί για να το κλείσει έπρεπε να φτύσει όλα όσα τον είχαν για χρόνια αναγκάσει να καταπίνει». Μόλις είχε εγκαταλείψει την «καριέρα» στην εκκλησία απελευθερωμένος από τους δαίμονές του, για να στραφεί σε πιο ακτιβιστικές κατευθύνσεις αγωνιζόμενος για πολιτικά δικαιώματα. Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει τον βασικό ήρωα, τον Τζον Γκράιμς, σε γ΄ενικό, παρόλο που ουσιαστικά πρόκειται για περσόνα με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Έτσι, κρατά την απαραίτητη απόσταση για να μας δείξει την προσωπική ιστορία καθενός από το στενό οικογενειακό περιβάλλον: του πατέρα του, Γκάμπριελ, που είναι αρχιδιάκονος και επίσης ιεροκήρυκας σε μια μικρή πεντηκοστιανή εκκλησία[2], της μητέρας του Ελίζαμπεθ, και της Φλόρενς, της αδερφής του πατέρα. Και τα τρία αυτά πρόσωπα έχουν τεθλασμένο παρελθόν, υπέφεραν πολύ λόγω της δεινής θέσης των μαύρων την εποχή εκείνη, μια γενιά μετά τον εμφύλιο (φτώχεια, ταπείνωση/ρατσισμός, ανισότητες, ανεργία). Ένιωσαν ότι αμάρτησαν το καθένα με τον τρόπο του, και αφού περιπλανήθηκαν ψάχνοντας για μια αξιοπρεπή κι ελεύθερη ζωή, στράφηκαν στην αφοσίωση και στην πίστη στον Θεό, σαν τον μοναδικό δρόμο παρηγοριάς και λύτρωσης. Έντονο λοιπόν θρησκευτικό προτεσταντικό κλίμα, τραγούδια λύτρωσης (γκόσπελ), γονυκλισίες και ομαδικές προσευχές με ουρλιαχτά και χορούς μετάνοιας που μπορεί να έφταναν και στη λιποθυμία, και πατρικά/αυστηρά κηρύγματα ήταν αυτά που διαμόρφωσαν την προσωπικότητα του έφηβου και τον έστρεψαν στον δρόμο του ιεροκήρυκα.
Οι μνήμες του αμερικανικού εμφυλίου στοιχειώνουν το παρελθόν της οικογένειας, μιας οικογένειας με καταγωγή από τις νότιες πολιτείες όπου η μητέρα του Γκάμπριελ (και γιαγιά του Τζον) τον καιρό της δουλείας, ανέθρεψε παιδιά που της τα είχα πάρει όλα (ένα η αρρώστια, δύο οι δημοπρασίες, και ένα που δεν είχαν επιτρέψει να το πει δικό της, είχε μεγαλώσει στο σπίτι του αφεντικού), εκτός από τον Γκάμπριελ και την Φλόρενς. Έζησαν την απελευθέρωση από τους Βόρειους, αλλά δεν γλύτωσαν βέβαια από την «αλαζονεία των λευκών», που δεν έχαναν ευκαιρία να ταπεινώνουν και να εξευτελίζουν τους έγχρωμους μέχρι τις μέρες που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Τζον.
Η σύντομη πλοκή ξεκινά και τελειώνει τη μέρα των 14ων γενεθλίων του Τζον (Μάρτης του 1935), μια μέρα σημαδιακή εφόσον είναι μέρα βαθιάς μεταμόρφωσης για τον ανήσυχο νεαρό. Δεν είναι υπερβολή επομένως να πούμε ότι πρόκειται για ένα βιβλίο «ενηλικίωσης», μιας ενηλικίωσης που επήλθε μετά από έντονη ψυχική δοκιμασία και πόνο. Γιατί ο Τζον είναι ένα πανέξυπνο και πολύ ευαίσθητο παιδί, χωρίς τις ατίθασες εξάρσεις του αδερφού του Ρόι, και διέπεται από τη φιλοδοξία ότι είναι «ο πλέον αγαπητός, ο εκλεκτός του Κυρίου». Η προσδοκία όμως η δική του αλλά και όλου του περίγυρου ότι ο Τζον θα γίνει ιεροκήρυκας όπως ο πατέρας του, έρχεται σε έντονη αντίθεση με τα βαθύτερα αμαρτωλά κι ασυγχώρητα συναισθήματα που ταλανίζουν την άστατη εφηβική ψυχή, και που είναι πρώτα απ’ όλα το άσβεστο μίσος προς τον ίδιο του τον πατέρα, και δεύτερον οι αμαρτωλές επιθυμίες και παρορμήσεις που νιώθει, και μάλιστα απέναντι στο ανδρικό σώμα.
Ο Τζον είναι το πρώτο παιδί από την οικογένεια όπου υπάρχουν τέσσερα παιδιά. Ακολουθεί ο Ρόι, εντελώς αντίθετος ως χαρακτήρας: ανυπάκουος, βίαιος, αλανιάρης, βρίζει και κάνει άσεμνες χειρονομίες μέσα στον οίκο του θεού -κανείς δεν περιμένει από κείνον να συνεχίσει το έργο του ιεροκήρυκα (τα δυο μικρότερα είναι κορίτσια και πολύ μικρά, έξω απ’ το κάδρο). Ωστόσο, η ήπια και πειθήνια συμπεριφορά του Τζον σε σχέση με τον απερίσκεπτο, σκληρό Ρόι δεν είναι αρκετή για να «κερδίσει την αγάπη που τόσο ποθούσε». Είναι φανερό ότι ο πατέρας του τον περιφρονεί, δεν τον υπολογίζει ή αδιαφορεί, και, παρότι άνθρωπος της εκκλησίας, είναι βίαιος.
Γενικά, παρόλο που η ζωή της οικογένειας περιστρέφεται γύρω από τις λειτουργίες, τις τελετές, τους αγίους και τις προσευχές, η οικογενειακή ατμόσφαιρα κάθε άλλο παρά ευλαβική και ειρηνική είναι... Τον πατέρα, τον Γκάμπριελ, τον αντιπαλεύει φανερά η αδερφή του η Φλόρενς, αλλά τον αντιπαθεί και… ο αναγνώστης, ιδιαίτερα μετά το επεισόδιο με τον λαβωμένο -σε καυγά με λευκούς- Ρόι, ο οποίος αποκάλεσε τον πατέρα του «μαύρο μπάσταρδο» όταν ο πατέρας χαστούκισε τη μάνα τους, ενώ στη συνέχεια η πατρική βία απογειώθηκε. Δεν είναι λοιπόν αδικαιολόγητο το συσσωρευμένο μίσος του Τζον προς τον καταπιεστικό πατέρα (ζούσε για τη μέρα που ο πατέρας του θα ήταν ετοιμοθάνατος και εκείνος, ο Τζον, θα τον καταριόταν στο νεκροκρέβατό του), αν και στη συνέχεια, όταν ο συγγραφέας αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο για τον βίο και πολιτεία του Γκάμπριελ, η προσωπικότητα αυτή φωτίζεται με διαφορετικό τρόπο.
Μεγαλωμένος σ’ αυτό το έντονα θρησκευτικό περιβάλλον, με τόσο αυστηρές ηθικές αρχές και αίσθηση της αμαρτίας (ούτε σινεμά, ούτε φίλοι κλπ), ο 14χρονος ήρωας δεν μπορεί να συγχωρέσει τον εαυτό του για τις άνομες σκέψεις που κάνει όταν σκέφτεται «τα αγόρια, μεγαλύτερα, πιο εύσωμα, πιο θαρραλέα» του σχολείου (είχε αμαρτήσει. Παρά τους αγίους, τη μητέρα του και τον πατέρα του, τις προειδοποιήσεις που άκουγε από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, είχε διαπράξει με τα χέρια του ένα αμάρτημα που ήταν δύσκολο να συγχωρεθεί). Ακόμα πιο έντονη και συγκεκριμένη είναι η ερωτική αναστάτωση που νιώθει απέναντι στον καινούργιο του δάσκαλο του κατηχητικού, τον αιλουροειδή Ελάισα, τον ανιψιό του ιερέα, που έπαιζε πιάνο όταν τελείωνε η λειτουργία και τραγουδούσε (θαύμαζε τη χροιά της φωνής του, που ήταν πολύ πιο βαθιά και αρρενωπή από τη δική του, θαύμαζε το λιγνό του σώμα, τη χάρη, τη δύναμη και το μαύρο του χρώμα). Ο Τζον υποφέρει γιατί, οι ώρες που περνά μέσα στη σιωπή της έρημης εκκλησίας, πριν τη λειτουργία, υποχρεωμένος να σκουπίζει και να σφουγγαρίζει, του εντείνουν τον «ζόφο της αμαρτίας» που υπάρχει μέσα στη σάρκα, γιατί σύμφωνα με τις εκκλησιαστικές διδασκαλίες «ο Διάβολος βρίσκεται παντού».
Οι προσευχές των αγίων
Γκάμπριελ, Φλόρενς, Ντέμπορα (η πρώτη γυναίκα του Γκάμπριελ), Ελίζαμπεθ
Στην ευρύτερη ενότητα που πολύ εύστοχα έχει τον τίτλο «οι προσευχές των αγίων», ο -παντογνώστης- συγγραφέας εστιάζει στην δύσκολη και οδυνηρή πορεία των κυρίων προσώπων που επηρεάζουν ή δρουν καταλυτικά στην ψυχολογία του Τζον. Με αναδρομή στο παρελθόν, ο Μπόλντουιν διεισδύει στου καθενός την «αμαρτωλή, εξαχρειωμένη ψυχή» για να αποκαλύψει αντιφάσεις και σφάλματα τα οποία «μόνο ο Θεός είναι σε θέση να συγχωρέσει». Έτσι βλέπουμε πράξεις και γεγονότα που σημαδεύουν τους βασανισμένους ήρωες, πυροδοτούν τις προσευχές τους και ενισχύουν την αφοσίωση στα θεία: εγκατάλειψη οικογενειακής εστίας, ομαδικός βιασμός από λευκούς, κρυφές εγκυμοσύνες, εγκατάλειψη εγκύου και παιδιού, θάνατοι, εκδικητική βία.
Σίγουρα η θέση των γυναικών είναι ακόμα πιο επώδυνη από αυτήν του Γκάμπριελ. Ωστόσο, η προσωπικότητα του Γκάμπριελ, του πατέρα, είναι η κυρίαρχη, όχι μόνο γιατί είναι αυτή που δυναστεύει τον Τζον ως πατρικό πρότυπο (VS εστία του μίσους), αλλά γιατί διακατέχεται από τις μεγαλύτερες αντιφάσεις, τις πιο ασυγχώρητες αμαρτίες. Τα σφάλματά του τα έχει αντισταθμίσει με αντίστοιχες πράξεις μεγαλείου αλλά και με σπαραξικάρδιες προσευχές, χωρίς ωστόσο να έχει λυτρωθεί από τις συνέπειες τους. Επίσης, ο αναγνώστης ήδη έχει αντιληφθεί τη διαταραγμένη σχέση του Γκάμπριελ με την ίδια του την αδερφή, την Φλόρενς, που δεν διστάζει να τον ψέξει και να τον κατηγορήσει σε κάθε ευκαιρία καθώς γνωρίζει το άστατο παρελθόν του, πριν γίνει αρχιδιάκονος. Βασανισμένη και περιπλανημένη ψυχή η ίδια, έχει επιστρέψει στην οικογένεια με μεταμέλεια και περίσκεψη σχετικά με το δικό της παρελθόν.
Αντίστοιχα πολυτάραχη είναι και η ζωή της Ελίζαμπεθ, της μητέρας, μέχρι να παντρευτεί τον Γκάμπριελ και να κάνει οικογένεια μαζί του και, καθώς παρακολουθούμε τη δική της «προσευχή», στο αντίστοιχο κεφάλαιο, αντιλαμβανόμαστε ένα μυστικό που ήταν κρυμμένο στον Τζον μέχρι την εφηβεία του, όπως ακριβώς συνέβη και στον ίδιο τον συγγραφέα, καθώς διαβάζουμε στη βιογραφία του.
Έδεσα τότε τα παπούτσια μου και ξεκίνησα
Στην τρίτη και τελευταία αυτή ενότητα, που ομολογουμένως με κούρασε κάπως, βλέπουμε την εσωτερική πάλη του Τζον με τους προσωπικούς του δαίμονες, με τις ενοχές του, με τα σκοτάδια του (το πρόσωπο του πατέρα του ήταν μαύρο, σαν θλιμμένη νύχτα). Η συναισθηματική φόρτιση είναι μεγάλη όχι μόνο σε ένταση, αλλά και σε ποικιλία συναισθημάτων τα οποία εναλλάσσονται με ταχύτητα: οδύνη, υπακοή, μίσος, ενοχή, απόγνωση. Ταπείνωση και εξύψωση σε μια λυτρωτική διαδικασία όπου η θλίψη, ο διχασμός και η απελπισία δίνουν τη θέση τους στη συμφιλίωση, την ενότητα και την βαθιά χαρά.
Ο Τζον, ξανανιωμένος, είναι έτοιμος για ένα νέο ξεκίνημα.
Χριστίνα Παπαγγελή
[1] Από την βιβλιοπαρουσίαση της Αργυρώς Μαντόγλου https://bookpress.gr/kritikes/xeni-pezografia/19873-aneva-sto-vouno-na-to-fonakseis-tou-tzeims-bolntouin-kritiki-i-istoria-tis-dyskolis-enilikiosis-enos-agorioy-sto-xarlem-tou-30: Ο ίδιος είχε δηλώσει πως το συγκεκριμένο μυθιστόρημα τον βοήθησε να συμφιλιωθεί με τις δυσκολίες που αντιμετώπισε μεγαλώνοντας στο Χάρλεμ και πως όφειλε να το γράψει, πριν γράψει οτιδήποτε άλλο. Μέσα από τον κεντρικό ήρωά του, τον Τζον Γκράιμς, περιγράφονται η παιδική ηλικία, η φτώχια και η στέρηση, ο ρατσισμός αλλά και ο ανταγωνισμός με τον τυραννικό πατέρα του που ήταν ιεροκήρυκας, η εσωτερική του πάλη, η αμφισβήτηση των επιβεβλημένων θρησκευτικών δογμάτων αλλά και η ομοφυλοφιλία του που θα είναι το κεντρικό θέμα του επόμενου μυθιστορήματός του Το Δωμάτιο του Τζοβάνι
[2] Ο Πεντηκοστιανισμός είναι Χριστιανικό κίνημα, το οποίο στους κόλπους του περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές εκκλησίες και υπογραμμίζει το έργο του Αγίου Πνεύματος με την άμεση εμπειρία της παρουσίας Θεού στον πιστό. Ανήκει στο ευρύτερο δόγμα του νεο-προτεσταντισμού και συνδέεται με το Χαρισματικό κίνημα.
Οι Πεντηκοστιανοί θεωρούν ότι στην πίστη πρέπει να περιλαμβάνει και την προσωπική εμπειρία του Χριστιανού, και να μην στηρίζεται μόνο στις τελετουργίες ή στις σκέψεις. Το κίνημα είναι ενεργητικό και δυναμικό, από την άποψη πως τα μέλη του θεωρούν ότι οδηγούνται από τη δύναμη του Θεού που ενεργεί μέσα τους.
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%B7%CE%BA%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου