Το ξανθό κορίτσι της Σαντορίνης, Μαρίζα Κωχ

Εντυπωσιακό είναι το «αυτοβιογραφικό αφήγημα» -όπως το αποκαλεί η ίδια- της Μαρίζας Κωχ, που πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια, σε πολύ ιδιαίτερες συνθήκες. Ένα βιωματικό αφήγημα που καλύπτει την ηλικία από 9 έως 12 χρονών και που, πέρα από το συγκινητικό περιεχόμενο αποπνέει τις μυρωδιές του νησιού (της Σαντορίνης), την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη των ανθρώπων της και γενικότερα, την ομορφιά  του φυσικού και ανθρώπινου περιβάλλοντος.

Η αφήγηση ξεκινά από το 1952, όταν το θρυλικό πλοίο «Γλάρος» της άγονης γραμμής μεταφέρει τα δυο κορίτσια, την εννιάχρονη  Μαρίζα και τη δεκάχρονη αδερφή της Ειρήνη από τον Πειραιά στη Σαντορίνη για να συναντήσουν τους θείους τους και να ενταχτούν κανονικά στη ζωή της γενέτειρας της μάνας τους, και φτάνει μέχρι τα 1956 λίγο μετά τον σεισμό στο νησί. Τα δυο κορίτσια έχουν ήδη περάσει πέντε χρόνια (!) στο «Ίδρυμα», δηλαδή στο Ψυχιατρείο του Δαφνιού όπου μαζί με τους ψυχικά ασθενείς νοσηλεύονται παιδιά για θεραπεία από τράχωμα στα μάτια (αρρώστια της εποχής απ την οποία είχαν προσβληθεί πολλά παιδιά στη Σαντορίνη, που θα μπορούσε να τους στοιχίσει την όραση) από την ηλικία τεσσάρων και πέντε χρόνων αντίστοιχα! Καμιά κουβέντα δεν αναφέρει η Μαρίζα για τον Γερμανό πατέρα της γύρω απ’ τον οποίο υπήρχε σιωπή στα παιδικά χρόνια, παρά μόνο στο τέλος του βιβλίου, όταν οι δυο κοπέλες ανακαλύπτουν μια φωτογραφία του. Αλλά  και η μάνα  απουσιάζει, εφόσον αναγκάζεται απ τη δουλειά να μείνει πίσω στην Αθήνα. Έτσι, τα δύο «ορφανά» -ονομασία που την άκουγαν ήδη στα Αναφιώτικα όπου έμεναν πριν το Ίδρυμα-  φτάνουν μόνα τους στη Σαντορίνη, έναν τόπο εν πολλοίς άγνωστο.

Η δροσερή κι αισιόδοξη παιδική ματιά, η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου νησιού και τα ειλικρινή συναισθήματα αγάπης που δένουν τους ανθρώπους  στα δύσκολα είναι τα χαρακτηριστικά που βλέπουμε να ξεδιπλώνονται στις σελίδες του μικρού βιβλίου, και που συναρπάζουν τον αναγνώστη. Η αφήγηση προκαλεί  ένα συνεχές μειδίαμα συμπάθειας  και συν-ταύτισης, κυρίως γιατί ταυτιζόμαστε με τα βιώματα ενός παιδιού. Ήδη το ταξίδι μετάβασης στη Σαντορίνη με το πλοίο της άγονης γραμμής, η απειλή του Κάβο Ντόρο, η επέλαση των μικροπωλητών  απ’ τη Σύρο που πουλάνε χαλβαδόπιτες, ο Κίτσος -το δελφίνι στο λιμάνι της Νιος-   είναι απολαυστικά γνώριμα για τους Κυκλαδίτες, ενώ αποκορύφωμα στα ήθη της εποχής είναι η λεπτομέρεια του ταξιδιού: ότι στη λίστα προϊόντων που μεταφέρει ο κυρ Φώτης, που συνοδεύει τα δυο παιδιά στο πλοίο, μαζί με τους τενεκέδες λάδι και τις οκάδες καφέ είναι γραμμένα και «δυο κορίτσια της Μαργαρίτης του παπά»! 

Η Μαρίζα ήταν ατίθαση, το’ σκαγε συνέχεια απ’ το σχολείο κι έτρεχε στα χωράφια, στη φύση, βόσκοντας… κατσίκια και κυνηγώντας τις κότες. Υπερβολικά σκάνταλη, έκανε τσουλήθρα στις κισηριές[1], την περνούσαν για αγρίμι, έφτασε στο σημείο να βάψει εσώρουχά της με… ζαφορά για να μοιάζουν με μαγιώ,  και να πέσει στη θάλασσα χωρίς να ξέρει κολύμπι! Δεν είναι τυχαίο που έχει αδυναμία στη γιαγιά το Ρηνιώ, που ζούσε στα χωράφια (όλη μου τη ζωή ήθελα να μοιάσω σ’ αυτή τη γιαγιά! Μου άρεσε πολύ η ζωή που ζούσε. Ελεύθερη να κάνει  ό, τι αρέσει, να πηγαίνει στις εκκλησιές στην εξοχή, να ζει μέσα στη φύση!). Ζει «πρωτόγνωρα πράγματα» μόνη της κι όταν τη μαλώνει η αδερφή της που δεν παρακολουθεί τα μαθήματα, την αποστομώνει «Ξέρω πράγματα που δεν τα ξέρεις εσύ!». Και πράγματι, εντυπωσιάζει με γνώσεις από την εμπειρική ζωή. Άλλωστε, της αρέσει να πηγαίνει και στον καφενέ («παγκάδα») του Παντελή όπου μαθαίνει όλα τα νέα του χωριού, αλλά και στους εσπερινούς σε όλα τα ξωκλήσια, μαθαίνοντας με καταπληκτική ευκολία όλα τα λόγια από τις ψαλμωδίες απ έξω (ο δεύτερος σημαντικός λόγος για τον οποίο δεν έχανα κανέναν εσπερινό με τον παππού ήταν ότι, όταν έψελνα, φανταζόμουν πως τραγουδούσα, κι αυτό το αίσθημα μου χάριζε μεγάλη ελευθερία)! Κάποια στιγμή μάλιστα κάνει νύξη και για δυσλεξία.

Η συγγραφέας-τραγουδίστρια μάς αποκαλύπτει   τις απαρχές της ενασχόλησής της με το τραγούδι, που βρίσκονται στα πολύ μικρά της χρόνια, στα χρόνια στο Ίδρυμα. Εκεί, έξω από το συρματόπλεγμα της περίφραξης κάθε Σάββατο χόρευε ο κόσμος σε ανοιχτό χώρο με γραμμόφωνο.  Το πιο συγκινητικό ήταν τα γλέντια των Μικρασιατών, όπου για να συμμετέχουν, τραγουδώντας πάντα, η Μαρίζα και 5-6 αγόρια είχαν σκάψει ένα λαγούμι και βγαίναν απ το ίδρυμα! Εκεί έμαθε και τα γνωστά τραγούδια που τραγούδησε στη συνέχεια, «Καροτσέρη τράβα να πάμε στα Τατάβλα», «Στο’ πα και στο ξαναλέω» κλπ. Όλα τα τραγούδια τα μάθαινε με ταχύτητα, κι αυτό το ταλέντο της ήταν που ανακάλυψαν οι δάσκαλοι, και την έπεισαν, πολύ μετά τα Χριστούγεννα, να ενταχτεί στο σχολείο!

Είναι πραγματικά αποκαλυπτικά αυτά τα δύο χρόνια στα οποία φαίνεται να διαμορφώθηκε η προσωπικότητα της Μαρίζας Κωχ.  Μαζί με την ενηλικίωση της μικρής Μαρίας παρακολουθούμε και όλες τις φάσεις της ζωής στο νησί: τα χαρακτηριστικά φαγητά (φάβα, ντοματοκεφτέδες, ρεβυθοκεφτέδες, τηγανίτες, μελιτίνια), τον τρόπο παρασκευής τους και φύλαξής τους (δεν υπήρχαν ψυγεία)∙ τον τρόπο που γιόρταζαν τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά, τις απόκριες, το Πάσχα∙ τον θερισμό και τον λίχνο του κριθαριού (η Σαντορίνη προμήθευε  τη ζυθοποιΐα του ΦΙΞ). Σ’ αυτό το διάστημα έφυγαν απ’ τη ζωή η γιαγιά το Ρηνιώ, ο παππούς αλλά και ο θείος Γιάννης από εργατικό ατύχημα (η απουσία του θείου και του παππού απ’ τη ζωή μας, για μας και τα παιδιά τα μικρά, τον Γιάννη και το Μαράκι, μας ένωνε σα να είμαστε τα τέσσερα αδέρφια. Νιώθαμε την ορφάνια βλέποντας κάθε μέρα τη θεία και τη μάνα μας χωρίς χαμόγελο).

Ο σεισμός της 9 Ιουλίου 1956 αλλάζει όλο το σκηνικό. Από τη Σαντορίνη ξανά στην Αθήνα όπου η 12χρονη Μαρίζα μπαίνει «φιλοξενούμενη» σ’ ένα σπίτι όπου τη μεταχειρίζονταν όμως σαν «δουλάκι» (συνηθισμένη πρακτική να παίρνουν νέα κορίτσια απ’ τα νησιά, για εσωτερική υπηρεσία) και όπου περνά τρεις εφιαλτικούς μήνες. Η επάνοδος στα Φηρά είναι σαν βάπτισμα σε μια περίοδο αλλαγών αλλά και ενηλικίωσης. Οι δυο κοπέλες έχουν πια μπει στην εφηβεία, λούζουν τα μαλλιά τους με… κυπαρισσόμηλα για να μην είναι ξανθά (!), η Μαρίζα ερωτεύεται, και το «αφήγημα» τελειώνει με την αναφορά στην απουσία του Πατέρα.

Χριστίνα Παπαγγελή

---

[1] http://greek_greek.enacademic.com/220174/%CE%BA%CE%AF%CF%83%CE%B7%CF%81%CE%B9%CF%82_%CE%AE_%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CF%86%CF%81%CF%8C%CF%80%CE%B5%CF%84%CF%81%CE%B1