Τα πάντα γίνονται κομμάτια, Chinua Achebe

«Things fall apart» είναι ο στίχος του ποιήματος «Η Δευτέρα Παρουσία» (του Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς) που διάλεξε ο Νιγηριανός συγγραφέας-ποιητής-πανεπιστημιακός-κριτικός για να εκφράσει την ολοσχερή καταστροφή του πολιτισμού των ίγκμπο[1] στην πατρίδα του, από τους χριστιανούς ιεραπόστολους. Ένα βιβλίο που κατά γενική ομολογία συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στα «καλύτερα» μυθιστορήματα όλων των εποχών  και αποτελεί τη βάση αυτού που σήμερα αποκαλούμε σύγχρονο αφρικανικό μυθιστόρημα. Με  το βραβείο booker του 2007 για το σύνολο του έργου του, ο Τσίνουα Ατσέμπε^[1] καταξιώνεται παγκοσμίως, ενώ κυρίαρχο θέμα του στα βιβλία του γενικά είναι η επίδραση της αποικιοκρατίας στις αφρικανικές χώρες.

Η αλήθεια είναι ότι διαβάζοντας αυτό το βιβλίο εισχωρούμε σ’ ένα σύστημα αξιών ολότελα διαφορετικό απ’ το δικό μας, έναν κόσμο που δύσκολα μπορεί να γίνει κατανοητός, ακόμη κι αποδεχτός από τον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο: τον κόσμο της σωματικής δύναμης, της πάλης για την τιμή, της γενναιότητας στον πόλεμο˙ της μαγείας, των παραμυθιών, των προφητειών, του εξορκισμού με ανθρωποθυσία, των μυστικών τελετουργιών, της σκληρής θυσίας στους θεούς. Τα πνεύματα των νεκρών προγόνων επικοινωνούν με τους ιερείς και καθορίζουν τις αποφάσεις των αρχηγών. Η παραβίαση των εντολών του μαντείου επισύρει την οργή των θεών που ανταποδίδουν με απίθανες τιμωρίες…

Ο Ατσέμπε ζωγραφίζει όλη αυτήν την κοινωνία στο πρώτο μέρος του βιβλίου επιλέγοντας ίσως σκόπιμα, στιγμές της κοινοτικής ζωής όπου αναδεικνύεται η μοναδικότητα αυτής της μικροκοινωνίας: βλέπουμε έμμεσα διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας, όπως π.χ. πώς διεξαγόταν η πάλη, οι αρραβώνες, o γάμος, η κηδεία, πώς ξορκίζαν την αρρώστια, τι έτρωγαν (βασικά γλυκοπατάτες, αλλά σπουδαίος και σπάνιος μεζές οι… ακρίδες), τι έπιναν (φοινικόκρασο), πώς η φύση καθόριζε τις τύχες τους. Βλέπουμε τη θέση της γυναίκας και των νεαρών κοριτσιών στις οικογένειες (που είναι πολυγαμικές), τους πολύ δυνατούς συγγενικούς δεσμούς, την αφοσίωση στη «φυλή». Εξοικειωνόμαστε με έννοιες που είναι παντελώς ξένες σε μας, όπως: ογκμπάντζε (δηλαδή εκείνα τα δαιμονικά παιδιά που, αφού πεθάνουν, μπαίνουν ξανά στη μήτρα της μάνας τους για να γεννηθούν ξανά), ιινούα (ένα αντικείμενο που τα δαιμονικά παιδιά το κρύβουν για να επιστρέψουν στη μητέρα τους μετά τον θάνατο, αλλά αν το βρουν «σπάει» αυτή η συνέχεια), εγκούγκου (προγονικό πνεύμα που εμφανίζεται μασκοφορεμένο), τσι (προσωπικός θεός, προσωπική μοίρα, αυτό που λέμε «το γραμμένο», το πεπρωμένο, ή ο «δαίμων» της αρχαιότητας), όσου (ο απόβλητος, ο απόκληρος κάποιος που είχε απομονωθεί από τη φυλή/όπου πήγαινε κουβαλούσε πάνω του το σημάδι της απαγορευμένης του κάστας: τα μακριά και μπερδεμένα βρόμικα μαλλιά).

Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν κάνει λαογραφία. Μέσα στην αφήγηση κινούνται και ωριμάζουν χαρακτήρες με κεντρικό ήρωα τον φιλόδοξο, σκληρό αλλά τραγικό Οκόνκουο. Βλέπουμε από τις πρώτες σελίδες ότι, παρά τον μαλθακό και ήπιο πατέρα του (ή ίσως, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο) ο Οκόνκουο πασχίζει να ξεχωρίσει σε όλα: στη δύναμη, στην πάλη, στην αντοχή, στον πόλεμο, στην περιουσία, στις γυναίκες. Θα νόμιζε κανείς ότι ποτέ δεν βύζαξε το στήθος της μάνας του έλεγε ένας γέρος της φυλής για να δείξει πόσο απότομα είχε ξεφύγει από τη μεγάλη φτώχεια και τη δυστυχία. Τον αποκαλούν «ζωηρή φωτιά» και είναι αναμφίβολα άνθρωπος της δράσης όχι της σκέψης. Όταν αναγκάζεται να αποδεχτεί τη θανάτωση του Ικεμέφουνα, του μικρού αγοριού από το διπλανό χωριό που μεγάλωνε για δυο χρόνια στο σπίτι του, από την προσπάθειά του να «μη φοβηθεί το αίμα», είναι αυτός που θα δώσει το τελειωτικό χτύπημα («Από πότε έγινες φοβισμένη γριούλα;» Ρώτησε τον εαυτό του ο Οκόνκουο. «Στα εννέα χωριά είσαι φημισμένος για τη γενναιότητά σου στον πόλεμο. Πώς είναι δυνατόν ένας άντρας που έχει σκοτώσει πέντε ανθρώπους στη μάχη να καταρρέει επειδή σ’ αυτούς πρόσθεσε και ένα αγόρι; Οκόνκουο, πράγματι έχεις γίνει γυναικούλα»).

Το τραγικό επεισόδιο που σημάδεψε τη ζωή του Οκόνκουο θα μπορούσε να ερμηνευτεί με βάση τις δοξασίες των γεροντότερων, ότι «αυτό που έκανε (δηλαδή να σκοτώσει τον Ικεμέφουνα με τα ίδια του τα χέρια) δεν ευχαρίστησε τη γη»: στο τελετουργικό της κηδείας του γεροντότερου του χωριού, του Εζέουντου, κατά την τελευταία ομοβροντία  το όπλο του Οκόνκουο εκπυρσοκρότησε και καρφώθηκε στην καρδιά του δεκαεξάχρονου γιου του Εζέουντου. Η τιμωρία που επιβάλλει το μαντείο είναι ιδιαίτερα σκληρή: πρέπει να φύγει εξορία και να γυρίσει στο χωριό καταγωγής της μητέρας του. Σπέρματα αμφιβολίας για τις σκληρές παραδόσεις εκφράζονται εδώ από τον στοχαστικό Ομπιέρικα: γιατί να πρέπει να υποφέρει κανείς τόσο πολύ για ένα αδίκημα που είχε διαπράξει χωρίς να το θέλει;).

Έτσι, ο πιο φημισμένος του χωριού για τη δύναμή του και την εξουσία του, ο περήφανος Οκόνκουο, μαζί με τις τρεις γυναίκες και τα παιδιά του προσφεύγει στο διπλανό χωριό. Εκεί τον υποδέχεται ο σοφός του χωριού, ο θείος Ουτσέντου,  με τη φράση «είναι θηλυκό ότσου». Σε ανύποπτο χρόνο ο Ουτσέντου απαντά στο ερώτημα του Ομπιέρικα με έναν τρόπο που δείχνει την κρυμμένη σοφία που υπάρχει πολλές φορές πίσω από τους αιωνόβιους αυτούς πολιτισμούς:

Είναι αλήθεια ότι ένα παιδί ανήκει στον πατέρα του. Όταν όμως ο πατέρας δείρει το παιδί του, εκείνο αναζητά παρηγοριά στην καλύβα της μητέρας του. Ο άντρας ανήκει στη χώρα του πατέρα του όταν τα πράγματα πάνε καλά και η ζωή είναι γλυκιά. Όταν όμως τον κυριεύουν θλίψη και πικρία, βρίσκει καταφύγιο στην πατρίδα της μάνας του. Η μητέρα σου είναι εκεί για να σε προστατέψει. Δεν μπορεί κανείς εδώ να μην φέρει στο νου του το «νόμο του πατέρα» και τη «σημειωτική/ μητρική χώρα» της ψυχαναλυτικής θεωρίας…

Η επέλαση των λευκών

Η τραγωδία όμως στη ζωή του Οκόνκουο δεν σταματά εδώ. Ακολουθεί την τραγωδία που ενέσκηψε σε όλα τα χωριά γύρω από την Ομουόφια, και δεν είναι άλλη από την εμφάνιση ιεραποστόλων (ένας από τους οποίους αρχικά ήταν λευκός). Δεν έχουν δει ποτέ λευκό, ξέρουν μόνο ότι η φυλή Αμπάμε που αντιστάθηκε στους ξένους, εξολοθρεύτηκε. Η διείσδυση αυτή τη φορά  γίνεται τόσο σταδιακά που οι ανυποψίαστοι κάτοικοι δείχνουν ανεκτικότητα. Έρχονται ιεραπόστολοι (ευαγγελιστές), χτίζουν εκκλησία, προχωρούν σε κηρύγματα (τους λένε π.χ. ότι λάτρευαν ψεύτικους θεούς, φτιαγμένους από ξύλο και πέτρα), προσηλυτίζουν αρχικά τους εφουλέφου (δηλαδή τους ανάξιους), καλλιεργούν τη γη σε απόμερες περιοχές και αρχίζουν σιγά σιγά να  κερδίζουν έδαφος με το να αποδέχονται τους απόκληρους, να σώζουν τα δίδυμα παιδιά (οι ίγκμπο τα έγκατέλειπαν στο δάσος) κα. Προσελκύουν άντρες και γυναίκες, αλλά κυρίως νεαρούς (μέσα στους οποίους και ο πρωτότοκος του Οκόνκουο) με τα σχολεία όπου μαθαίνουν γραφή και ανάγνωση, τα νέου τύπου δικαστήρια, τα φάρμακα που είναι αποτελεσματικά, τα μαγαζιά που φέρνουν κέρδη. Άλλωστε ο πρώτος ιεραπόστολος, ο κος Μπράουν είναι ήπιος και ανεκτικός και κέρδιζε τον σεβασμό. Ξέρει ότι μια κατά μέτωπο επίθεση δεν θα είχε αποτέλεσμα…  (ο λευκός είναι πολύ έξυπνος. Ήρθε ήσυχα και με ειρηνικό σκοπό, προβάλλοντας τη θρησκεία του. Η ανοησία του μας φάνηκε διασκεδαστική και του επιτρέψαμε να μείνει. Τώρα έχει κερδίσει τα αδέρφια μας και η φυλή μας δεν μπορεί πια να δρα ενωμένη).

Επιστρέφοντας πια στην Ουμουόφια ο Οκόνκουο δεν αντέχει, θρηνεί για τη φυλή, που την έβλεπε να διασπάται και να καταρρέει, και θρηνεί και για τους πολεμοχαρείς άντρες της Ουμουόφια, που τόσο ανεξήγητα είχαν μαλακώσει σαν γυναικούλες. Οι λευκοί έχουν σιγά σιγά στεριώσει τη δύναμή τους και ο σκληροπυρηνικός διάδοχος του κου Μπράουν, ο κος Σμιθ (τυχαία να’ ναι τα ονόματα;) φτάνει τα πράγματα στα άκρα. Η συντονισμένη αντίδραση των ντόπιων απέναντι στον εισβολέα φέρνει σύγκρουση, όπου οι λευκοί επιδεικνύουν το γνωστό από την Ιστορία απάνθρωπο πρόσωπό τους (συλλήψεις, πρόστιμα, μαστιγώματα, ταπείνωση κλπ), ενώ στο πρόσωπο του ήρωά μας, που στο τέλος κηρύσσει μόνος του πόλεμο, ολοκληρώνεται η τραγωδία.

Χριστίνα Παπαγγελή

---

[1] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8A%CE%B3%CE%BA%CE%BC%CF%80%CE%BF_(%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%AE)

Μίλενα από την Πράγα, Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόυμαν

Αγαπώ τη ζωή, όλη τη μαγευτική, θαυμαστή, ακτινοβόλα ζωή

σ’ όλες τις εκφάνσεις της, μ’ όλα της τα σχήματα,

τόσο τα καθημερινά όσο και τα γιορτινά,

την επιφάνεια όσο και το βάθος της…

Μίλενα Γιέσενκα,

«Άνθρωποι εν κινήσει», 1937

Στις αρχές του Οκτωβρίου του 1940, μια εξαιρετική προσωπικότητα συναντά μια άλλη εξαιρετική προσωπικότητα στο «τείχος των δακρύων», στο Ράβενσμπρουκ (ή Ράβενσμπρικ), στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία κυρίως για γυναίκες,  55 χλμ βόρεια από το Βερολίνο [1]. Πρόκειται για τη Μίλενα Γιέσενσκα, δημοσιογράφο από την Πράγα, και την Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόυμαν, την συγγραφέα αυτού εδώ του βιβλίου. Η συνάντηση αυτή ήταν η απαρχή μιας υπέροχα βαθιάς φιλίας που κράτησε μέχρι τον θάνατο της Μίλενα από την αρρώστια και τις κακουχίες του κολαστηρίου, ένα χρόνο πριν την ήττα της Γερμανίας, στις 17 Μαΐου 1944.

«Όταν θα είμαστε ελεύθερες θα γράψουμε μαζί ένα βιβλίο», αναφώνησε η Μίλενα όταν έμαθε τις περιπέτειες της Μαργκαρέτε στο σοβιετικό στρατόπεδο συγκέντρωσης (πίσω μου είχα αφήσει τα χρόνια του τρόμου στη σοβιετική Ρωσία: σύλληψη από την NKVD[2] στη Μόσχα, καταδίκη σε πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα, εκτοπισμός στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Καραγκάντα του Καζακστάν και μετά παράδοση από τη ρωσική αστυνομία στους Γερμανούς το 1940). Απομονωμένες και οι δυο από τις κομμουνίστριες κρατούμενες, η μεν Μαργκαρέτε γιατί οι «συντρόφισσες» ήξεραν ότι ήταν η σύντροφος του Χάιντς Νόυμαν[3] και τη θεωρούσαν «προδότρα» αδυνατώντας να εμπιστευτούν κάποια που «διέδιδε ψεύδη για τη σοβιετική Ρωσία», η δε Μίλενα γιατί, ενώ στο παρελθόν είχε υποκύψει στην κομμουνιστική σωτηριολογία, όταν έμαθε για τις δίκες της Μόσχας το 1936 και τις εκκαθαρίσεις φλέρταρε με τις τροτσκιστικές ιδέες. Οι κοινές εμπειρίες από την οδυνηρή διάψευση έφερε τι δυο κρατούμενες αμέσως πολύ κοντά και φούντωσε μια σπάνια αλληλεγγύη και φιλία σχεδόν ερωτική, μέσα στις συνθήκες του στρατοπέδου που γίνονταν όλο και πιο απάνθρωπες (το στρατόπεδο Ράβενσμπρουκ διακρινόταν από τα υπόλοιπα γιατί, ενώ στην αρχή, λόγω αύξησης των αναγκών υπήρχε ένα είδος αυτοδιοίκησης που έδινε αρμοδιότητες στις πολιτικές κρατούμενες -υπεύθυνες παραπηγμάτων, εργοδηγούς, νοσοκόμες κ.α.-, στη συνέχεια οι συνθήκες έγιναν αφόρητες, γίνονταν ιατρικά πειράματα ενώ τον Ιούνιο του ’44 (!) απέκτησε θάλαμο αερίων).  

«Η εποχή των στρατοπέδων συγκέντρωσης» θα ονομαζόταν το κοινό βιβλίο, και η Μαργκαρέτε, παντελώς άπειρη στον συγγραφικό τομέα, τρόμαξε μπροστά στο δημοσιογραφικό πάθος της Μίλενα: εγώ δεν ήμουν ικανή να μεταφέρω στο χαρτί ούτε μια αράδα! (…) εάν κάποιος ανατράφηκε, όπως εγώ, στο Πότσνταμ, δεν είναι εύκολο να μιλάει για συναισθήματα, για αγάπη, για βαθύ πόνο και μεγάλη ευτυχία. Πράγματι, θα έλεγε κανείς ότι στις πρώτες σελίδες η γραφή της Μαργκαρέτε είναι κάπως «στεγνή» συναισθηματικά, ωστόσο συνολικά, το βιβλίο που γράφτηκε εντέλει και είναι αφιερωμένο στην κοινή ζωή των δύο γυναικών στο Ράβενσμπρουκ, αλλά κυρίως στη Μίλενα, ξεχωρίζει από ό, τι άλλο γράφτηκε για το ολοκαύτωμα γιατί δείχνει αυτό ακριβώς: ότι ακόμα και μέσα στην κόλαση μπορεί να επιβιώσουν οι συναισθηματικοί δεσμοί: η αγάπη, ο πόνος, η αλληλοβοήθεια, η… ευτυχία. Η αγάπη ανάμεσα στις δυο γυναίκες, ανάμεικτη με θαυμασμό,  είναι αμοιβαία: (Μίλενα προς Μαργκαρέτε): έχεις το χάρισμα να αγαπάς τη ζωή με τρόπο εντελώς αρχέγονο. Είσαι δυνατή και καλή σαν καρπερή γη, είσαι μια μικρή, γαλάζια Παναγιά του χωριού…).

Η «ειδικότητα» των δύο γυναικών [η Μίλενα δούλευε στο αναρρωτήριο, η Μαργκαρέτε ως «μπλοκέλτεστε», δηλαδή υπεύθυνη στο παράπηγμα των μαρτύρων του Ιεχωβά (!)] επιτρέπει την επικοινωνία τους –ανταλλάσσουν σύντομες επισκέψεις τη νύχτα που μερικές φορές γίνονται και εξαιρετικά τολμηρές… Η αγάπη που όλο φουντώνει μεταξύ τους επιτρέπει να διεισδύσει η μια στην ψυχολογία της άλλης και να αφηγηθούν την πολυτάραχη, μέχρι τότε, ζωή τους. Έτσι, μέσα στην αφήγηση της Μαργκαρέτε έχουμε την αυτοβιογραφία της Μίλενα από πρώτο χέρι, μια τραγική πορεία ζωής αν σκεφτεί κανείς ότι σε ηλικία 13 χρόνων έχασε τη μητέρα της από βασανιστική αρρώστια, ενώ ο πατέρας της ήταν πολύ ισχυρός και αυταρχικός και έδωσε στη Μίλενα αγωγή πατριαρχική (στις αναμνήσεις της Μίλενα ο πατέρας έπαιζε πολύ σπουδαιότερο ρόλο από τη μητέρα. Όλα τα αλησμόνητα βιώματα και οι βαθιοί πόνοι, αυτοί που είναι αδύνατον να ξεριζωθούν, συνδέονταν με τον πατέρα. Η Μίλενα τον μισούσε τόσο βαθιά όσο βαθιά τον αγαπούσε. Κι αυτό μια ολόκληρη ζωή).

Η Μαργκαρέτε αφιερώνει αρκετές σελίδες στη βιογραφία της Μίλενα, όπως προκύπτει από τις εκμυστηρεύσεις της τις νύχτες που ριψοκινδυνεύουν να συναντηθούν κρυφά. Πέρα από τα γεγονότα όμως που σημαδεύουν τη ζωή της, η Μαργκαρέτε με τη διαίσθηση που χαρακτηρίζει την ερωτική φιλία μεταξύ γυναικών, μάς δίνει τον παλμό μιας προσωπικότητας που ξεχωρίζει, κι αυτό φαίνεται και στα βιώματα αλλά και στη συμπεριφορά. Η Μίλενα της Μαργκαρέτε ήταν από μικρό κορίτσι γεμάτη σφρίγος και ζωντάνια, γεμάτη θράσος και αποκοτιά: ανήκε στην κατηγορία των ανθρώπων που δίνονται δίχως καμία αναστολή/εμφορούμενη από το πάθος και την ορμή της ζωής/ ξεχειλίζει ζωή, καίγεται σαν κερί αναμμένο στις δυο άκρες/περιδινούνταν σαν ανεμοστρόβιλος στην επαρχιώτικη Πράγα, προκαλώντας ρίγη αγανάκτησης σ’ αυτήν την πόλη που τη διέκρινε η βικτοριανή ηθική και συμβατικότητα. Η Μαργκαρέτε μεταφέρει επίσης το τσέχικο πνεύμα, την ελευθερία και εμπιστοσύνη που διακρίνει τις σχέσεις στην Τσεχία σε αντίθεση με τη Γερμανία. Την εποχή που η έφηβη Μίλενα («καλόκαρδο, ντόμπρο βοημικό κορίτσι») ανακάλυπτε με έξαρση τον κόσμο, ο τσεχικός λαός ζούσε προαισθανόμενος την εθνική ανεξαρτησία που πλησίαζε[4]/ήταν μια υπέροχη, αν και μικρής διάρκειας, εποχή πνευματικής γονιμότητας, γεμάτη προσδοκίες και υποσχέσεις. Είναι η εποχή της γερμανικής διανόησης που βγάζει την τσεχική κουλτούρα από τον στενό επαρχιωτισμό, είναι η εποχή του Κάφκα, του Ρίλκε, που αν και Γερμανοί έζησαν στην Πράγα και την αγάπησαν, αλλά και της Μπόζενα Νιέμπτσοβα, που συλλέγει βοημικά παραμύθια και θρύλους..

Μια χειραφετημένη λοιπόν γυναίκα στην προπολεμική Πράγα με πολυτάραχη ερωτική ζωή, σ’ ένα ιδιαίτερα ασφυκτικό οικογενειακό περιβάλλον. Όταν γνωρίζει τον πρώτο της μεγάλο έρωτα, τον Γερμανοεβραίο Ερνστ Πόλακ[5], ο πατέρας της την κλείνει σε… ψυχιατρείο για εννιά μήνες! Παρόλα αυτά παντρεύτηκαν και φύγαν για τη Βιέννη, όπου έζησαν την αποτυχία του γάμου τους… Εκεί η Μίλενα προσπαθεί να βιοποριστεί από το μηδέν, γράφοντας πρωτόλεια δημοσιογραφικά κείμενα (επιφυλλίδες, άρθρα), επισείοντας την κοροϊδία του άντρα της που ανήκει στον κύκλο των διανοουμένων. Στα ψυχικά της βάσανα, στις καθημερινές ταπεινώσεις του Πόλακ προστίθεται η αποκήρυξη του πατέρα και η προσφυγή στην κοκαΐνη. Μέχρι  που θα γνωρίσει τον Κάφκα.

Μίλενα και Φραντς Κάφκα

… έχεις βλέμμα διαπεραστικό, αλλά αυτό δε λέει και

πολλά, ο λαός τριγυρνά έτσι κι αλλιώς στους δρόμους

 και τραβά το βλέμμα πάνω του,

εσύ όμως έχεις το θάρρος αυτού του βλέμματος

και κυρίως τη δύναμη να βλέπεις και πέρα απ’ αυτό το βλέμμα˙

το να βλέπεις πιο πέρα είναι το κυριότερο,

και αυτό εσύ το μπορείς…

Φρανς Κάφκα, «Γράμματα στη Μίλενα»

Ένα από τα πιο όμορφα κεφάλαια του βιβλίου είναι αυτό της σύντομης και έντονης σχέσης του Κάφκα με τη Μίλενα. Ίσως είναι η μόνη πηγή που έχουμε, πέρα από τα «Γράμματα στη Μίλενα» του συγγραφέα και κάποιες επιστολές της Μίλενα π.χ. στον Μαξ Μπροντ, τα οποία επικαλείται η Μαργκερίτε για να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της φίλης της, ξεφεύγοντας από το θέμα της συγκατοίκησης στο στρατόπεδο. Ή μάλλον, αναπτύσσοντας στην ουσία τον πρωτότυπο τίτλο που είναι: «Milena, Kafkas Freundin» δηλαδή «Μίλενα, η φιλενάδα του Κάφκα» [Ο τίτλος «Η Μίλενα από την Πράγα» είναι μάλλον πιο εύστοχος, επιλογή της ελληνίδας μεταφράστριας, που δανείστηκε τον τρόπο με τον οποίο πρωτοσυστήθηκε η ηρωίδα στη συγγραφέα (σχολιάζει από την πρώτη κιόλας σελίδα: για τη Μίλενα η πόλη της ήταν πιο σημαντική από το επώνυμό της)].

 Θα μπορούσε κανείς να παραλληλίσει τη σχέση Μίλενας- Κάφκα με την αντίστοιχη των Καρυωτάκη- Πολυδούρη. Η αδυναμία του Κάφκα να ολοκληρώσει την ερωτική του σχέση με τη Μίλενα εκλαμβάνεται από κείνη ως «αδυναμία του να ζήσει». Έζησαν μαζί το «δώρο τεσσάρων ευτυχισμένων ημερών», και με την τρομερή ενσυναίσθηση που την διακρίνει, διεισδύει με αγάπη σ’ όλα τα φοβικά σύνδρομα του Κάφκα και τις αναστολές του (λέτε πώς γίνεται και ο Κάφκα φοβάται τον έρωτα. Εγώ όμως θεωρώ πως άλλο συμβαίνει. Γι’ αυτόν η ζωή είναι κάτι εντελώς διαφορετικό απ’ ό, τι για όλους τους άλλους ανθρώπους/ο Φραντς δεν μπορεί να ζει. Ο Φραντς δεν έχει την ικανότητα να ζει. Ο Φραντς δεν θα γιατρευτεί ποτέ. Ο Φραντς σύντομα θα πεθάνει)˙ χτίζουν μια σχέση ανολοκλήρωτη αλλά με τη διαλεκτική τής βαθιά ερωτικής επικοινωνίας. Άλλωστε, όπως γράφει και η Μαργκαρέτε, ποιος θα μπορούσε να καταλάβει καλύτερα τον αγιάτρευτο πόνο της Μίλενα  για τη ρήξη με τον πατέρα, από τον Κάφκα;

Η συγγραφέας μάς διασώζει πολύτιμες μαρτυρίες για τη μοναδική αυτή «συνάντηση» (μια βαθιά συγγένεια άλλου είδους) και συνθέτει με πολλή μαεστρία τα «Γράμματα στη Μίλενα» του Κάφκα με τις δικές της επιστολές και αφηγήσεις- όλα αυτά διασώζουν την εικόνα ενός ανθρώπου για τον οποίο ο έρωτας ήταν η μόνη μεγάλη ζωή. Η δύναμη του αισθήματος την έκανε ικανή να φέρεται με τη μέγιστη ψυχική, σωματική και πνευματική αφοσίωση. Δεν είχε καμία αναστολή και δεν θεωρούσε ντροπή το να αισθάνεται έντονα. Ο έρωτας ήταν γι’ αυτήν κάτι το διαυγές, το αυτονόητο. Όπως ακριβώς η Μαρία Πολυδούρη είχε αναφωνήσει κάποτε «Εγώ αγάπησα ποιητή, δεν αγάπησα ήρωα», η Μίλενα γράφει για τον Κάφκα: Είναι σαν γυμνός ανάμεσα σε ντυμένους. Είναι ένα ον απόλυτο, αφ’ εαυτού και δι’ εαυτό, απαλλαγμένο από κάθε είδους συστατικό που θα μπορούσε να τον βοηθήσει να παραποιήσει την εικόνα της ζωής, την ομορφιά ή την αθλιότητά της, αδιάφορο. Και ο ασκητισμός του δεν έχει τίποτα το ηρωικό, αν κι ακριβώς γι’ αυτό είναι ακόμα μεγαλύτερος και ευγενέστερος. Κάθε είδους «ηρωισμός» είναι ψεύδος και δειλία. Όποιος κατασκευάζει τον ασκητισμό του ως μέσο για την επίτευξη κάποιου σκοπού δεν είναι άνθρωπος, άνθρωπος είναι εκείνος που τον ωθούν αναγκαστικά στον ασκητισμό η φοβερή του οξυδέρκεια, η αγνότητα κι η ανικανότητα συμβιβασμού.

Για τον Κάφκα η Μίλενα είναι φωτιά, σαν τον ωκεανό που με τον πελώριο όγκο των νερών του, παρερμηνεύοντας εντούτοις το σήμα, εφορμά μ’ όλη του τη δύναμη σαν να τον πρόσταζε η νεκρή και προπαντός μακρινή σελήνη.

Μεγαλειώδη είναι επίσης όσα βιώνει και εκφράζει η Μίλενα μετά τον βίαιο χωρισμό και αργότερα, με τον θάνατο του Κάφκα[6] (ό, τι και να πει κανείς βγαίνει ψέμα/εγώ νομίζω πως άρρωστοι είμαστε όλοι εμείς/ήταν δίκαιος ο φόβος του) ενώ η συγγραφέας παραθέτει και ολόκληρη τη συγκλονιστική νεκρολογία που έγραψε η «φιλενάδα» του Κάφκα όταν εκείνος πέθανε πια από φυματίωση μόλις στα 41 του χρόνια: (ο Κάφκα) …είχε δει τον κόσμο με τέτοια εκτυφλωτική διαύγεια, που δεν άντεξε κι έπρεπε να πεθάνει (…). 

Μετά τον Κάφκα

Είναι τεράστια η παρένθεση της συγγραφέα που αφορά τον  βίο και την πολιτεία της Μίλενα πριν την κράτησή της στο στρατόπεδο. Γι’ αυτό και θεωρώ πιο εύστοχο τον τίτλο της ελληνικής έκδοσης «Μίλενα από την Πράγα» από τον πρωτότυπο, στα γερμανικά. Η βιογραφία που συνθέτει η Μπούμπερ Νόυμαν προσεγγίζει σύνθετα την προσωπικότητα της Μίλενα, συνδέοντας οργανικά τα αλλεπάλληλα εξωτερικά γεγονότα με τον εσωτερικό κόσμο μιας γυναίκας με δυναμισμό και πολύ έντονα συναισθήματα.

Μετά το πένθος για τον Κάφκα η μεταμόρφωσή της είναι τέτοια που βρίσκει την ψυχική δύναμη να χωρίσει, να φύγει από την Βιέννη στην Δρέσδη, να διεισδύσει στο χώρο των κομμουνιστών (παρόλο τον συντηρητισμό του πατέρα), να γνωρίσει ονόματα όπως ο Όττο Ρύλε (ένας από τους ιδρυτές του Σπάρτακου). Από συντάκτρια σε στήλη μόδας στο συντηρητικό κι εθνικιστικό φύλλο Ναρόντνι λίστυ του κόμματος του πατέρα της, Γιεν Γιεσένσκι, προχωρά σε πιο «φευγάτα», ασυνήθιστα  και προοδευτικά κείμενα. Μεταφράστρια, αρθρογράφος, κριτικός, «με εργατικότητα, ενεργητικότητα και ταλέντο», με πρωτοτυπία στα δοκίμιά της (μεγάλα αποσπάσματα των οποίων γευόμαστε), κινείται με ευκολία στον κύκλο των διανοουμένων της εποχής ιδιαίτερα όταν επιστρέφει στην Πράγα μετά από εφτά χρόνια απουσίας, το 1924. Ερωτεύεται, χωρίζει (είναι η μοίρα μου να ερωτεύομαι πάντα αδύναμους άντρες. Ουσιαστικά κανένας τους δεν με φρόντισε, δεν υπήρξα η χαϊδεμένη κανενός. Αυτή είναι η τιμωρία της γυναίκας που κατ’ αυτούς παίρνει υπερβολικά πολλές πρωτοβουλίες. Στους άντρες, ακόμα και στους αδύναμους, αυτό αρέσει μόνο για λίγο καιρό. Όμως, ύστερα ψάχνουν να βρουν άλλη, μια εύθραυστη κουκλίτσα με σουφρωμένο στοματάκι, που κάθεται στον καναπέ άπραγη και σηκώνει τα μάτια με θαυμασμό επάνω τους), γνωρίζει κόσμο. Βρισκόμαστε στην εποχή που ανθίζει η τσέχικη πρωτοπορία σε όλους τους τομείς, όπως στην αρχιτεκτονική (οπαδοί του κινήματος Μπάουχαους), γλωσσολογία (Γιάκομπσον), δημοσιογραφία, φωτογραφία κλπ. Ο «Δρόμος προς την απλότητα», το πρώτο της «ώριμο» βιβλίο με συλλογή δοκιμίων,  συνδέει εσωτερικά τη Μίλενα με τα πρωτοποριακά κινήματα της εποχής (όπως και με την ένωση Εικαστικών Καλλιτεχνών Μάνες[7]). Παντρεύεται εντέλει τον φημισμένο αρχιτέκτονα Κρέιτσαρ με τον οποίο ακολουθούν τα ωραιότερα χρόνια της ζωής της. Όταν όμως γέννησε το κοριτσάκι τους, τη Χόνζα, παρά λίγο να χάσει τη ζωή της, έμεινε ανάπηρη στο πόδι, εξαρτήθηκε από τη μορφίνη για να αντέξει τους αφόρητους πόνους, έκανε απίστευτες προσπάθειες απεξάρτησης κι εντέλει χώρισε και με τον Κρέιτσαρ.

Παλινδρομήσεις της ιστορίας

Και μπαίνουμε στα χρόνια της πολιτικοποίησης (είπε ότι παλιότερα ήταν επιπόλαιη και μόνο όταν αρρώστησε αφυπνίστηκε μέσα της η αίσθηση της κοινωνικής ευθύνης και απέκτησε πολιτική συνείδηση)… Τα χρόνια είναι δύσκολα, η απειλή του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού χτυπά τα βόρεια σύνορα της Τσεχίας. Από το 1931 επί «πέντε ατελείωτα χρόνια» δουλεύει για το Κομμ. Κόμμα Τσεχοσλοβακίας από το οποίο διαγράφεται το 1936 μη μπορώντας να αντέξει τον δογματισμό και την πειθαρχία της κομματικής πολιτικής. Αυτό που έχει ενδιαφέρον σ’ αυτό το μέρος του βιβλίου, είναι η εκτενής αναφορά στις ιδιομορφίες του τσέχικου κομμ. κόμματος: στο Κ.Κ.Τ. υπήρχε, ακόμη και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930, ένα είδος μποέμικης αλληλεγγύης, πράγμα που σ’ άλλα κομμουνιστικά κόμματα είχε εκλείψει προ πολλού. Αλλά και η πραγματικότητα του σοβιετικού κομμουνισμού είναι πια γνωστή στη Μίλενα γιατί ο Κρέιτσαρ, πριν χωρίσουν, είχε φύγει να ζήσει στη Μόσχα (ταξίδι που αρχικά σχεδίαζαν να κάνουν μαζί). Μετά τη διαγραφή της, η «αποστάτρια» παραμένει κομμουνίστρια που όμως δεν είχε την παραμικρή σχέση με αυτό που εννοούν ως κομμουνισμό στη σοβιετική Ρωσία και τα αδελφά κόμματα. Αν και δηλώνει ότι παραμένει «τσέχα χωρική», ουσιαστικά η συντάκτρια επιφυλλίδων μόδας έχει μεταμορφωθεί σε ονομαστή πολιτική συντάκτρια.

Είναι τόσο ταραγμένα τα χρόνια, ιδιαίτερα για την Τσεχοσλοβακία,[8] που μια προσωπικότητα σαν την Μίλενα δεν θα μπορούσε να μην πέσει στη φωτιά. Γράφει πύρινα άρθρα, που τα χαρακτηρίζει ευαισθησία και ανθρωπιά. Έχει πολιτική οξύτητα και διορατικότητα, ενώ ο κίνδυνος που διέτρεχε η Τσεχοσλοβακία εξαιτίας των βλέψεων του Χίτλερ να προσαρτήσει την Δυτική Τσεχία (αναίμακτα, όπως είχε ήδη προσαρτήσει την Αυστρία τον Μάρτιο του 1938), την κάνουν να εστιάσει στην πατρίδα της (π.χ. στο φημισμένο της κείμενο «Το βοημικό χωριό» περιγράφει με απαράμιλλο τρόπο την κατάσταση στα χωριά τις παραμονές του πολέμου). Τρέχει σαν ανταποκρίτρια επισημαίνοντας δυσκολίες, διαφορές ανάμεσα στις διαφορετικές εθνότητες, συναισθήματα, ενώ είναι πια ορατά τα αυξανόμενα προβλήματα των Εβραίων και των Τσέχων της Σουδητίας.  

Η συγγραφέας παραθέτει, με μυθιστορηματικό βέβαια τρόπο, πολλά ιστορικά στοιχεία που ίσως κουράζουν, απ’ την άλλη η μικροϊστορία συμπληρώνει τη μεγάλη Ιστορία πάντα με τρόπο που πολλές φορές σοκάρει. Η εκκένωση π.χ. των παραμεθόριων περιοχών της Βοημίας, της Μοραβίας και της Σιλεσίας από Τσέχους, Εβραίους και δημοκράτες Γερμανούς δημιουργεί απίστευτα κύματα προσφύγων πολλοί από τους οποίους (6.000!!!) εγκλωβίζονται σε μια «νεκρή ζώνη», μια στενή λουρίδα γης ανάμεσα στην Τσεχοσλοβακία και την Γερμανία κλεισμένη με συρματοπλέγματα, όπου στοιβάζονται εκτεθειμένοι στο κρύο, τον άνεμο, τη βροχή και την πείνα… (είναι χρόνια τώρα  που είδα την ταινία «Νεκρή ζώνη» και, επειδή η υπόθεση διαδραματιζόταν πριν από το 1918, πιστεύαμε, οι τρελοί, πως όλα τούτα ανήκαν πια στο παρελθόν. Γύρισα σπίτι καταχαρούμενη με την ακλόνητη πεποίθηση πως εμείς οι σημερινοί βαδίζουμε προς ένα ακτινοβόλο, ελεύθερο μέλλον. Τότε δεν είχαμε ζήσει ακόμη τους παράξενους ελιγμούς, τα αδιέξοδα, τις παρακάμψεις και τις παλινδρομήσεις του ρου της ιστορίας).

Μέσα σ’ αυτήν την δίνη συμβάντων, η Μίλενα έλκεται από εξίσου έντονες  προσωπικότητες και με αξιοθαύμαστο δημοσιογραφικό σθένος γράφει παθιασμένα άρθρα, καταγγέλλει, αγωνίζεται κατά του επερχόμενου ναζισμού. Με την εισβολή των Γερμανών (15 Μαρτίου 1939) ξεχύνεται κυριολεκτικά στους δρόμους να βοηθήσει κόσμο (ήταν θαρρείς γεννημένη για θεομηνίες. Όσο πιο αναστατωμένος ο περίγυρος τόσο πιο ήρεμη, ισορροπημένη και μεγαλειώδης η ίδια). Συμμετέχει σε μια μικρή ομάδα επιχείρησης φυγάδευσης όσων, Εβραίων κυρίως, κινδύνευαν (απίστευτα τα μικροεπεισόδια) και μάλιστα παραχωρεί το διαμέρισμά της για  παράνομο στέκι και κρυψώνα. Η ίδια όμως δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να εγκαταλείψει τη χώρα. Ο κίνδυνος για  την Μίλενα είναι διπλός, εφόσον η εντεκάχρονη κόρη της Χόνζα μοιράζει κι αυτή παράνομο υλικό… Η σύλληψη και η κράτηση δεν αργεί (για πολιτικούς λόγους τους οδηγούσαν αρχικά στις φυλακές Πάνκρατς).

Στο Ράβεσμπρουκ με τη Μαργκαρέτε

Στο σημείο αυτό η συγγραφέας ξαναπιάνει το νήμα της αφήγησης που εξιστορεί την κοινή τους εμπειρία στο Ράβενσμπρουκ… Η παρουσία της Μίλενα μέσα στο στρατόπεδο ήταν τόσο ξεχωριστή, που προκαλούσε ακόμη και τις συγκρατούμενές της κομμουνίστριες, που, τι παράξενο, ήταν «ιδιαίτερα πρόσφορες για τη δουλειά του σκλάβου». Η Μαργκαρέτε, πιο δυνατή σωματικά, «προστατεύει» πολλές φορές τη φιλενάδα της που δείχνει απερίσκεπτο θράσος και κάνει αμέτρητες παραβάσεις. Τα επεισόδια είναι συγκλονιστικά και οι λεπτομέρειες σοκάρουν. Ο πρώτος ενάμισης χρόνος ήταν σχεδόν ειδυλλιακή εποχή σε σχέση με ό, τι ακολούθησε μετά τη «μεταγωγή των αρρώστων». Οι ναζί σκοτώνουν συστηματικά τα νεογέννητα, διαπομπεύουν τις -γερμανίδες- γυναίκες που πήγαν με αλλοδαπούς.  Προβαίνουν σε βίαιους ξυλοδαρμούς, εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες, ακρωτηριασμούς, πειραματικές εγχειρήσεις στα πλαίσια ενός ακόμη από τα ναζιστικά προγράμματα επιλογής και εξόντωσης ασθενών («Aktion»), θανατώσεις με ενέσεις Εβιπάν… «Το Ράβενσμπρουκ, το αλλοτινό «πρότυπο στρατόπεδο», μεταμορφώθηκε σε κανονικό στρατόπεδο εξόντωσης το 1944-45 και τότε ζήσαμε την κορύφωση του τρόμου», γράφει η Μαργκαρέτε.

Οι μαρτυρίες αυτές είναι  λεπτομερειακές, με ονοματεπώνυμα και με έξοχες υποσημειώσεις της επιμελήτριας της έκδοσης (που παρεμπιπτόντως αξίζει συγχαρητήρια). Εξίσου λεπτομερειακά σχεδόν σε ημερολογιακό επίπεδο αποδίδεται ο τρόπος που βιώνουν όλα αυτά τα τρομακτικά γεγονότα οι δύο φίλες, ο τρόπος με τον οποίο αποκαλύπτουν τα ανατριχιαστικά μυστικά των ναζί, οι τιμωρίες που κινούνται σε οριακό επίπεδο μεταξύ ζωής και θανάτου, η υποκρισία και η μισαλλοδοξία των στρατευμένων στους μάρτυρες του Ιεχωβά ή στον σταλινισμό.  Η απομόνωση της Μαργκαρέτε σε σκοτεινό κελί επί 15 βδομάδες και το «σύστημα απασχόλησης» που επινόησε προκειμένου να μην τρελαθεί. Έχουμε όμως και απίστευτη αλληλεγγύη ανάμεσα σε πολλές από τις κρατούμενες που ρισκάρουν και την ίδια τους τη ζωή για να βοηθήσουν τις πιο αδύναμες˙ βλέπουμε ανάγλυφα κάποιες ανεπανάληπτες σχέσεις και την τρομερή δύναμη της θέλησης για σταγόνες χαράς και ζωής. 

Η Μίλενα, βαριά άρρωστη το τελευταίο διάστημα, γιόρτασε με τις φίλες της τα τελευταία γενέθλια τον Αύγουστο του 1943. Τον χειμώνα που ακολούθησε, η υγεία της χειροτέρεψε επικίνδυνα, ενώ ο φόβος του κρεματορίου για όποιαν δεν είχε αντοχές ήταν καθημερινός. Τον Μάιο του 1944 ψυχορραγεί, μόλις λίγες μέρες πριν την απόβαση στη Νορμανδία (10 Ιουνίου 1944)… Προτού πεθάνει, απηύθυνε τα εξής λόγια στη Μαργκαρέτε:

Ξέρω ότι εσύ τουλάχιστον δεν θα με ξεχάσεις. Μ’ εσένα θα συνεχίσω να ζω. Θα πεις στον κόσμο ποια ήμουν, θα είσαι ο επιεικής κριτής μου…

  

Επίμετρο, Αδριανής Δημακοπούλου

«Έρως φιλότητος»

τοῖος γὰρ φιλότητος ἔρως ὑπὸ καρδίην ἐλυσθεὶς

πολλὴν κατ᾽ ἀχλὺν ὀμμάτων ἔχευεν,

κλέψας ἐκ στηθέων ἁπαλὰς φρένας.

Αρχίλοχος

Ο τόμος της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου είναι αρκετά ογκώδης γιατί περιέχει, εκτός από το πόνημα της Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόυμαν και μια αρκετά εκτεταμένη «ανάλυση» της Αδριανής Δημακοπούλου. Ένα είδος λογοτεχνικού δοκιμίου θα έλεγα, μια περιδιάβαση συνειρμική σε στοχασμούς που γέννησε στην επιμελήτρια της έκδοσης η ανάγνωση του βιβλίου. Χαρακτηριστικό της περιδιάβασης αυτής είναι ότι αγκιστρώνεται σε κάποιες λεπτομέρειες της αφήγησης στις οποίες εμβαθύνει. Έτσι, π.χ., αφορμώντας από την πρώτη συνάντηση των δυο ηρωίδων μιλά για τη «χειραψία» περνώντας στη σημασία της… τσέπης που είναι ανύπαρκτη στα ρούχα των γυναικών και, γενικότερα σε  ανθρώπους που τα σώματά τους προσφέροντα για παντοειδή χρήση ή είναι αδιαλείπτως εκτεθειμένα σε επιχείρηση. Μιλάει  σημειολογικά για τα χέρια, τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη η συγγραφέας, την σημασία σε πολλά επίπεδα. Δείχνει ότι ανάμεσα στις δυο γυναίκες υπήρξε μια σχέση σχεδόν ερωτική, «έρως φιλότητος», που φαίνεται κι από την περιέργεια που είχαν η μια για τα παιδικά χρόνια της άλλης (το ενδιαφέρον για τα παιδικά χρόνια της αγαπημένης ανοίγει στα κορίτσια το μονοπάτι που οδηγεί στην εξοικείωση ή μάλλον στον ενστερνισμό, στην εγκόλπια παραδοχή του ερωτικού τους αντικειμένου).

Η Αδριανή Δημακοπούλου μάς προσφέρει επίσης μια εξαιρετική ανάλυση του μοναδικού παραμυθιού που διασώθηκε από τα γραπτά της Μίλενα, μας πληροφορεί ότι η Μαργκαρέτε αναφέρεται στην εμπειρία της στο Ράβενσμπρουκ σε τρία βιβλία, αλλά στο τρίτο μπόρεσε να έχει την απόσταση που προϋποθέτει η εμβάθυνση. Αναφέρεται σε σχετικές μαρτυρίες άλλων που επέζησαν, όπως και των κοριτσιών των δύο γυναικών. Τέλος, υπάρχει μια διακειμενική προσέγγιση που καταδεικνύει ότι στις γυναικείες κυρίως μαρτυρίες για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης συχνά βρίσκει κανείς, καθαρά εκπεφρασμένη, μια απ’ τις καλύτερες συνταγές επιβίωσης: «Σ’ αυτήν τη θανάσιμη ατμόσφαιρα η αίσθηση ότι κάποιος άλλος σε είχε ανάγκη ήταν η μεγαλύτερη ευτυχία, έκανε τη ζωή άξια να τη ζεις και σου έδινε τη δύναμη να επιβιώνεις (Μίλενα)».

Χριστίνα Παπαγγελή

Υ.Γ. Παραθέτω και την εξαιρετική παρουσίαση της Κατερίνας Σχινά

---

[1] https://www.google.gr/maps/place/16798+Ravensbr%C3%BCck,+%CE%93%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1/@52.4469667,10.8784156,6.5z/data=!4m5!3m4!1s0x47a9658d2836f309:0x26212047590a2b31!8m2!3d53.192896!4d13.162112, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%AC%CE%B2%CE%B5%CE%BD%CF%83%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%BA

[2] NKVD: Λαϊκή επιτροπή Εσωτερικών Υποθέσεων

[3] κομμουνιστής Γερμανός πολιτικός υψηλόβαθμο στέλεχος του ΚΚΓ, που ήρθε σε αντίθεση με την επίσημη γραμμή του Κόμματος και της Κομιντέρν  με την άνοδο του ναζιστικού κόμματος, έπεσε σε δυσμένεια, κατηγορήθηκε για φραξιονισμό και παραδόθηκε στην ΝΚΩΔ το 1937για να καταδικαστεί σε θάνατο τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς. Σημειωτέον ότι η συγγραφέας, που ήταν κι αυτή φυλακισμένη στο σταλινικό στρατόπεδο, έμαθε τα ακριβή στοιχεία του θανάτου του συντρόφου της το 1988!!!

[4] 28 Οκτωβρίου 1918 η Τσεχοσλοβακία (Τσεχία, Σλοβακία, Ρηθανία, Σουδητία) αποκόπτεται από την Αυστροουγγαρία και γίνεται ανεξέρτητο -ανομοιογενές- κράτος

[5] Κριτικός λογοτεχνίας, εκδοτικός σύμβουλος και πράκτορας, προσχωρεί στη σχολή του «λογικού θετικισμού» και της «επιστημονικής κοσμοθεωρίας» του περίφημου Κύκλου της Βιέννης (Μπροχ, Βέρφελ, Κράους). Η σπάνια ευρυμάθειά του τον κάνει να συνδέει τον λογοτεχνικό κύκλο της Πράγας και της Βιέννης

[6] Ιούνιος του 1924

[7] http://www.prague-pictures.cz/photos/11/manes-and-masaryk-embankment

[8] από τις πρώτες εχθρικές ενέργειες του β’ παγκοσμίου πολέμου ήταν η αξίωση της Γερμανίας να εκκενωθεί η Σουδητία, περιοχή της δυτικής Τσεχοσλοβακίας, από τους Τσέχους κι εντέλει να την προσαρτήσει στη Γερμανία, πράγμα που το κατάφερε τον Σεπτέμβρη του 1938

Τα μωρά της Αθηνάς, Πάνος Ιωαννίδης

Ένα σύγχρονο, ελληνικό νουάρ μυθιστόρημα, που ξεκινά με την… ατμοσφαιρική δολοφονία του «νεαρού, όμορφου, πρωτοπόρου επιχειρηματία» Γρηγόρη Μπέη στον καταρράκτη του Λειβαδίτη Δράμας τον Μάρτιο του 2013, δεν μπορεί παρά να προσελκύσει κάποιον που μένει στη Δράμα, και όχι μόνο… Τα ερωτηματικά εγείρονται από το πρώτο δισέλιδο, όπου in medias res (κυριολεκτικά στη μέση των αφηγούμενων γεγονότων, αν τα βάλουμε σε χρονική σειρά) απεικονίζεται η βασικότερη σκηνή του μυστηρίου, χωρίς ονόματα, ενώ οι λεπτομέρειες του όλου σκηνικού είναι τέτοιες που αναρωτιέσαι αν η λύση θα είναι αξιοπρεπής, ή τουλάχιστον αληθοφανής!

Το μυθιστόρημα κινείται αριστοτεχνικά γύρω από αυτό το βασικό επεισόδιο. Σε τρεις ενότητες -που αφορούν το μετά, το πριν και πάλι το μετά- χωρισμένες σε κεφάλαια με άξονα τις μέρες του ημερολογίου, παρακολουθούμε με κομμένη την ανάσα το οικονομικό θρίλερ που επινόησε ο συγγραφέας, ένα  σενάριο-παιδί της κρίσης. Το στίγμα της εποχής, της εποχής της «γενιάς της αλλαγής» που μεγαλύτερή τους μπίζνα ήταν το μνημόνιο, δίνεται από τις πρώτες σελίδες, που τοποθετούν την πλοκή έξι μήνες μετά τη δολοφονία -όταν η αδερφή του θύματος Αντιγόνη Μπέη ζητά από τον ντετέκτιβ Πέτρο Ριβέρη την εξιχνίαση του εγκλήματος. Είναι φανερό στον αναγνώστη αυτό που επισημαίνει και ο ίδιος ο συγγραφέας σε συνέντευξή του:  Έγραψα «Τα Μωρά της Αθηνάς» ως έναν μικρό φόρο τιμής στη γενιά μου, τα παιδιά που γεννηθήκαμε στα πρώτα χρόνια της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας[1], και που οι περισσότεροι από εμάς πίνουμε το πικρό ποτήρι της κρίσης, δίχως να έχουμε ιδιαίτερη ευθύνη για τα περισσότερα που μας συμβαίνουν.

Οι οικονομικές δραστηριότητες του Γρηγόρη Μπέη, που χαρισματικά αρπάζει τα μηνύματα των καιρών για να επωφεληθεί όχι μόνο οικονομικά αλλά και πολιτικά, είναι όντως πρωτοποριακές. Πέρα από τη διαφημιστική και την ασφαλιστική εταιρία που διευθύνει, επινοεί κι ένα επιχειρηματικό σχέδιο που θα το ζήλευε οποιοσδήποτε καπιταλιστής προσπαθεί να σώσει τον εαυτό του στις μέρες μας: ένα δίκτυο επιχειρήσεων διαφόρων κλάδων  παραγωγής (π.χ. τράπεζες, σούπερ μάρκετ, αναπτυξιακές εταιρίες, φροντιστήρια κ.α.), που θα πουλάει σε άνεργους, ανασφάλιστους και γενικά οικονομικά ασθενείς… «πακέτα ζωής»(!)˙ ασφαλιστικά συμβόλαια δηλαδή, που θα εξασφαλίζουν όχι μόνο τις συνήθεις υπηρεσίες μιας ασφάλειας, αλλά στέγη, δουλειά, φροντιστήρια στα παιδιά, σίγουρη πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο, πάρκινγκ, ψώνια πιο φτηνά κ.α.!!! Μια «επιχείρηση επιχειρήσεων», που θα εκμεταλλεύεται την ανασφάλεια που γεννά στους νέους (και όχι μόνο) η κρίση (ασφαλιστικές υπηρεσίες για πολίτες χωρών που εντάσσονται στο μηχανισμό στήριξης της τρόικας). Λανσάρεται φυσικά σαν μια συλλογική, προοδευτική προσπάθεια που βγάζει από το αδιέξοδο τον σύγχρονο άνθρωπο και συντηρεί το -αμερικανικό- όνειρο της «γενιάς του ‘50, όνειρο του homo consumens με το οποίο γαλουχήθηκαν και οι επόμενες γενιές (σταθερή δουλειά, ευθύγραμμη καριέρα, μόνιμη εγκατάσταση, μόρφωση, εξοχικό, καταναλωτικά αγαθά): «το Green Sea Network συνιστά μια καινοτομική συλλογική προσπάθεια ανθρώπων με πρωτοποριακές ιδέες. Πρόκειται για ένα δίκτυο επιχειρήσεων και οργανισμών που έχει ως βασικό στόχο την αύξηση της παραγόμενης προστιθέμενης αξίας του τόπου», θα αναφέρει η γραμματέας («general manager») του Μπέη! Κι όπως αναφέρει και ο πατέρας Μπέης (πρώην βουλευτής, υπουργός και γενικώς διαπλεκόμενος), ο γιος του απαρνήθηκε μεν την πολιτική καριέρα, αλλά κατάλαβε πολύ έγκαιρα τη σημασία που αποδίδει ο σύγχρονος άνθρωπος στην ασφάλεια. Τα προϊόντα που πουλούσε ήταν καινοτομικά και άμεσα συνδεδεμένα με τις τρέχουσες εξελίξεις.

Απλό στη σύλληψη, φτάνει να υπάρχουν τα κατάλληλα άτομα, αρκούντως διαπλεκόμενα,  στις κατάλληλες θέσεις. Η Green Sea Network συστάθηκε βασικά από τον Γρηγόρη Μπέη -που εκτός από βασικός ιδιοκτήτης των δύο εταιριών (ασφαλιστικής και διαφημιστικής) ήταν γιος βουλευτή, τέως υπουργού. Απαραίτητη όμως ήταν και η συνεργασία κάποιων ακόμη φορέων: η συμμετοχή του μεγαλοεργολάβου και κατασκευαστή Κεμπαπίδη-ιδιοκτήτη της «Δομοκατασκευαστικής» (που πουλούσε τα διαμερίσματα στον Μπέη και κείνος  τα μεταπουλούσε στους ασφαλισμένους)˙ του ιδιοκτήτη μεγάλης αλυσίδας σούπερ μάρκετ (Πάντσερας Μάρκετ), Χρήστου Πάντσερα˙ του μεγαλοδικηγόρου Παύλου Δραγουμάνου που θα «αναλάμβανε τη νομική στήριξη», δηλαδή τη νομική γραφειοκρατία (προσλήψεις, συμβάσεις που θα αλυσοδένουν τους προσληφθέντες κλπ)˙ ακόμη, η εύρυθμη συνεργασία της Δημοτικής Αναπτυξιακής Εταιρίας,  δηλαδή η συμμετοχή του φιλόδοξου Γιάννη Καδή, δ/ντή αναπτυξιακής εταιρίας, ανθρώπου χωμένου για τα καλά στο «βαθύ κράτος» (με πολύ καλές σχέσεις με τα περισσότερα κεφάλια του κόμματος), ο οποίος ουσιαστικά έχει αναλάβει και τον ρόλο του συντονιστή.

Η πιο αναγκαία όμως συνεργασία ήταν αυτή που θα εξασφάλιζε την εγγύηση των χρηματιστικών συναλλαγών (χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, δάνεια, εκθέσεις- μελέτες για τις επισφαλείς επιχειρήσεις, εγγυήσεις), στην περίπτωσή μας τον διευθύνοντα σύμβουλο της Περιφερειακής Τράπεζας Άλκη Χρυσοστόμου (παλιά καραβάνα κι αυτός). Ο Μπέης από την τράπεζα βασικά αγόραζε οικονομικές αναλύσεις υψηλού επιπέδου που τον βοήθησαν στην απορρόφηση ορισμένων επιχειρήσεων, έμπαινε όμως κι ο ίδιος εγγυητής για να κτίσει τα σπίτια ο Κεμπαπίδης. Δεν είναι τυχαίο που στον τραπεζικό χώρο οι άνθρωποι του Μπέη είναι περισσότεροι: η ερωμένη του τυγχάνει να είναι νομική σύμβουλος της Π.Τ., ενώ διορισμένος απ’ τον ίδιο είναι και ο συντάκτης των οικονομικών αναλύσεων  της «Περιφερειακής Τράπεζας», που τυχαίνει να είναι και μεσίτης και διαφημιστής («τρία σε ένα»), Άλκης Χρυσοστόμου:

Ο κοινωνικός του ρόλος μπερδευόταν με τον επαγγελματικό, αλλά τόσα χρόνια στο μανατζεριλίκι είχε συνηθίσει. Πουλούσε και αγόραζε οτιδήποτε ήταν χρήσιμο για το δίκτυο ενώ παράλληλα διαφήμιζε την κοινωνική χρησιμότητά του. Έτσι έδινε μόνιμα την εικόνα του μονίμως διαθέσιμου να εξυπηρετήσει και να εξυπηρετηθεί, ενώ μεταδιδόταν παράλληλα το μήνυμα προς τον πληθυσμό ότι τα πάντα πωλούνται και αγοράζονται, αφού διαφημιστούν και προωθηθούν με επάρκεια. Ήταν μέρος του συμβολαίου που είχε υπογράψει και του προϊόντος που είχε αγοράσει. Πουλούσες χρόνο και αγόραζες τόσα καλούδια.

Όλοι αυτοί βέβαια πλαισιώνονται από δορυφόρους (σύμβουλους, γραμματείς, ερωμένες κλπ), που ενίοτε είναι διορισμένοι με «πακέτο ζωής» και συμμετέχουν λίγο ως πολύ στην όλη επιχείρηση, ενώ δεν λείπουν και οι «μπράβοι», άνθρωποι δηλαδή που από έσχατη ανάγκη αγόρασαν το πακέτο, με αντάλλαγμα να αναλαμβάνουν και να φέρνουν σε πέρας καθήκοντα «προστασίας» της επιχείρησης (π.χ. ο «Στέκας» κι ο «Ντουλάπας»).

Γιατί δεν αρκεί φυσικά το χρήμα του πελάτη που δίνεται εφάπαξ, έναντι όλων αυτών των «προϊόντων» που παρέχονται τόσο πλουσιοπάροχα! Οι ωφελούμενοι θα είναι δια βίου προσδεμένοι στο άρμα της επιχείρησης, θα υπακούουν και θα υπηρετούν τα αφεντικά που τους τάισαν, προσφέροντας ακόμα και υπηρεσίες παντελώς άσχετες προς το επάγγελμα με το οποίο διορίστηκαν… Ήδη, τη μέρα που έγινε το έγκλημα είχαν απορροφηθεί από το δίκτυο 17 μικρομεσαίες επιχειρήσεις που κινδύνευαν να κλείσουν, με την προϋπόθεση να έχουν αγοράσει κάποια υπηρεσία της Green Sea (χρηματοοικονομική, ασφαλιστική κλπ). Αφ ης στιγμής συμμετέχουν στο δίκτυο, σώζονται μεν αλλά χάνουν την κυριότητα της εταιρίας για δέκα χρόνια, ενώ τα κέρδη τους πηγαίνουν στον όμιλο με… ποσοστά! Πολλοί από τους εργαζόμενους στις εταιρίες αυτές με την απειλή της απόλυσης στρατολογούνται στα πακέτα ζωής και μετατίθενται σε άλλες θέσεις- κλειδιά που εξυπηρετούν τα συμφέροντα του δικτύου! Σύντομα δε, θα συμμετείχε στο δίκτυο και πολιτιστικός φορέας της πόλης, η Αργώ («σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε ισχυρές συνθήκες για την εδραίωση και την ανάπτυξη της κοινωνικής δικτύωσης. Χρειαζόμαστε έναν πολιτιστικό οργανισμό που θα εμφορείται από τις ίδιες ιδέες με μας και θα προσδεθεί στο άρμα μας»). Κοινώς, η Αργώ θα γινόταν μια νέα, «βολική δεξαμενή εκμετάλλευσης νέων ανέργων», με σκοπό να διαμορφώνει την κουλτούρα του κόσμου προς το συμφέρον της εταιρίας(!!!).

Μεγαλοφυές; Οπωσδήποτε! Η ουσία του άγριου καπιταλισμού που τρώει τα παιδιά του για να επιβιώσει! Ένα μικρής εμβέλειας κύκλωμα διαφθοράς και διαπλοκής απ’ αυτά που γέννησαν την κρίση ή γεννήθηκαν μέσα σ’ αυτήν… Εξίσου ευφυείς όμως είναι και οι τέσσερις νεαροί αντιεξουσιαστές που παίρνουν εγκαίρως χαμπάρι όλο αυτό το σατανικό σχέδιο και ψάχνουν τρόπο να το ανατρέψουν, όχι μόνο αποκαλύπτοντας το κύκλωμα της απάτης, αλλά σχεδιάζοντας να ιδρύσουν έναν κοινωνικό συνεταιρισμό, μια συλλογικότητα που θα αποτελεί μοντέλο αυτοδιαχείρισης και δημοκρατικών σχέσεων! Το σύστημα γεννά τρόπους για να επιβιώσει, τρέφει όμως και στα σπλάχνα του την αντίθεση!

Πρόκειται για τέσσερις φίλους, δυο ζευγάρια νέων στην ηλικία των τριάντα πάνω κάτω, για τους οποίους η προοπτική της ανεργίας είναι έτσι κι αλλιώς πανταχού παρούσα. Αστικής καταγωγής, απόφοιτοι πανεπιστημίων πολλές φορές με δύσκολες οικογενειακές συνθήκες, φιλόλογος με μάστερ γλωσσολογίας η Νεφέλη, οικονομολόγος με κόπους και στερήσεις ο Στέφανος που τώρα πια βρίσκει  περιστασιακά δουλειά ως κειμενογράφος σε site, ο Νικόλας με αντιεξουσιαστική δράση ήδη από το Δεκέμβρη του 2008, κομπιουτερίστας (δύσκολα θα στέριωνε σε μια δουλειά, μόνο τα κομπιούτερ τον ηρεμούσαν), και η Μαριλένα πτυχιούχος φυσικός με σποραδική απασχόληση, κόρη γιατρού. Δεν απέχουν πολύ από τη γενιά του Γρηγόρη Μπέη αλλά τα παιδιά αυτά έχουν άλλους προσανατολισμούς, είχαν ανοιχτούς λογαριασμούς με την επανάσταση. Και πώς να μην είχαν, με όλα αυτά που τους κάνουν; σκέφτεται η μάνα της Νεφέλης, η κυρά Ζωή. Μια γενιά καταστρεφόταν, για να συνεχίσουν οι πλούσιοι να γίνονται πλουσιότεροι, ενώ από πίσω ερχόταν κι άλλες. Αν δεν αντιδρούσαν ήταν σαν να συμφωνούσαν με όσα τους κάνουν.

Οι χαρακτήρες των τεσσάρων φίλων και οι σχέσεις τους παρουσιάζονται ανάγλυφα, σε σκηνές σκόρπιες που περιλαμβάνονται στη βασική ημερολογιακή δομή. Μην ξεχνάμε όμως ότι η πρώτη ενότητα μας τοποθετεί μετά το έγκλημα, οπότε βρίσκουμε τον Στέφανο χτυπημένο να βρίσκεται στο εξωτερικό, τη Μαριλένα να θέλει να του συμπαρασταθεί, και όλη την παρέα γενικά να έχουν αιφνιδιαστεί με τη δολοφονία του Μπέη! Ήδη από τη σελίδα 51 ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι οι κύριοι ύποπτοι για τη δολοφονία δεν είναι η ομάδα αυτή (εκτός αν είναι κάποιος που έδρασε από μόνος του)! Τα ερωτηματικά πολλαπλασιάζονται καθώς συμπληρώνεται το παζλ των χαρακτήρων και της πλοκής, και καθώς προσπαθεί να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα που δημιουργεί αυτή η αντίστιξη γεγονότων.

Έχουμε λοιπόν το μαύρο έχουμε και το άσπρο, θα λέγαμε με χοντροκομμένο τρόπο τους κακούς και τους καλούς, όπου βέβαια και οι «καλοί» φτάνουν στα άκρα, όπως άλλωστε συμβαίνει συνήθως στα νουάρ … Μέσα όμως στο πλήθος αυτών των κεντρικών ηρώων, κινούνται κι άλλοι, δευτερεύοντες χαρακτήρες, που βρίσκονται στο ενδιάμεσο, και κοινωνικά και ιδεολογικά. Η τριτοπρόσωπη γραφή του παντογνώστη αφηγητή διεισδύει πολλές φορές αβίαστα και στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων, στις σκέψεις τους, επιτρέποντας στον αναγνώστη να σχηματίσει σταδιακά μια σύνθετη εικόνα με διασταυρούμενες αναπάντεχες σχέσεις. Οι σχέσεις αυτές μετασχηματίζονται, ωριμάζουν, διαβρώνονται, διαλύονται, μετεξελίσσονται. Και βέβαια εξελίσσονται και οι σχέσεις ανάμεσα στους ίδιους τους συνέταιρους, αποκαλύπτοντας αντιθέσεις, αγεφύρωτα χάσματα και…. βεβαίως βεβαίως διαφορετικά συμφέροντα! Έτσι, γρήγορα ο αναγνώστης αρχίζει να ψάχνει τον/τους  δολοφόνο/ους ανάμεσα στους συνεργάτες του Γρηγόρη Μπέη.

Δεν είναι σκόπιμο φυσικά να αποκαλυφθεί εδώ ποιος είναι… ο δολοφόνος. Σιγά σιγά, άλλωστε, αποκαλύπτεται ότι σε βάθος χρόνου υπήρξαν κι άλλα εγκλήματα  που δεν είχαν έρθει στο φως. Η σύνθετη εικόνα που λέγαμε συμπληρώνεται με κινημτογραφική ταχύτητα μέχρι τις τελευταίες σελίδες, δίνοντας μια όχι και τόσο απλή λύση, ωστόσο αξιοπρεπή και αληθοφανή. 

Αλλά «Τα μωρά της Αθηνάς» δεν είναι από τα αστυνομικά που το ενδιαφέρον εξαντλείται στο ποιος είναι ο δολοφόνος και πώς θα αποκαλυφθεί (που σημειωτέον δεν πρέπει να τον βρει μόνο ο αναγνώστης αλλά και ο… ντετέκτιβ, ο Πέτρος Ριβέρης!). Το έγκλημα που διαπράττεται είναι πρώτιστα οικονομικό, δηλαδή και κοινωνικό και πολιτικό, και περιγράφει σε μικρογραφία το αντίστοιχο έγκλημα που χαρακτηρίζει την εποχή μας σε παγκόσμια κλίμακα. Το κύκλωμα του Γρηγόρη Μπέη επενδύει τις δραστηριότητές του με έναν ιδεολογικό μανδύα «σωτηρίας» εκβιάζοντας ουσιαστικά και εκμεταλλευόμενο τις ανάγκες των ανθρώπων- θυμάτων της κρίσης και των μνημονίων (μας θυμίζει τίποτα;). Η γλώσσα με την οποία παρουσιάζουν οι συνέταιροι το πρόγραμμά τους στους «ωφελούμενους», η γλώσσα της εξουσίας, είναι τρομακτική: «Μπαίνουμε σε μια νέα εποχή», «πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις νέες προκλήσεις», «η επιχειρηματικότητα μπαίνει σε νέα βάση» είναι τα συνήθη μπλα μπλα. Άλλωστε, στη «σπουδαία αυτή επένδυση» απασχολείται κόσμος, ενώ ο Μπέης έσωσε πολλές επιχειρήσεις από λουκέτο. Ή : Τα πακέτα ζωής αποτελούν μια καινοτομική υπηρεσία που σχεδιάστηκε σήμερα για να καλύψει τις ανάγκες του μέλλοντος. Βασικός σκοπός τους είναι να ενισχύσουν τη θέση της κοινωνικής δικτύωσης στην τοπική ανάπτυξη, δημιουργώντας θετικές συνθήκες αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε δρώντες διαφορετικών καταβολών. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα διευκολύνουν τους άριστους (!). Είναι αυτή η ίδια αντίληψη περί «δικαιοσύνης»  που αναφέρεται πιο λαϊκά και πιο κυνικά από τον Χρυσοστόμου: «Κάθε χρησιμότητα που λαμβάνει το άτομο να συνδέεται άμεσα και γραμμικά με τον χρόνο που παρέχει για να το αποκτήσει. Πρόκειται για την πλέον δίκαιη θεωρία κατανομής πόρων και των αγαθών μεταξύ των ανθρώπων. Ό, τι δίνεις παίρνεις»! Όσοι ωφελούνται λοιπόν, πρέπει να παρέχουν «εγγυήσεις» που ονομάζεται «κοινωνική συνεισφορά» (στη γλώσσα της εξουσίας «ευελιξία», που είναι μια «δυναμική διαδικασία»), πουλώντας στην ουσία χρόνο, ενώ οι συμβάσεις όχι μόνο παύουν να είναι αορίστου χρόνου αλλά όσοι αγοράζουν πακέτο δεν θα έχουν δικαίωμα για συμμετοχή σε κάποια πολιτική παράταξη ή κόμμα!

Ο αντίλογος στο σατανικό αυτό καπιταλιστικό εγχείρημα δεν προέρχεται  μόνο από την επαναστατική ομάδα. Επιχειρήματα αμφισβήτησης που φτάνουν μέχρι την οργή διατυπώνονται διάσπαρτα από διάφορους λίγο ως πολύ εμπλεκόμενους, ιδιαίτερα όταν τα πράγματα αρχίζουν να αγριεύουν (απροκάλυπτα παρακολουθούν νέους υποψήφιους στο διαδίκτυο, απειλούν με απολύσεις όσες εταιρίες φέρνουν αντιρρήσεις κλπ). Ο καθένας από τη δική του οπτική γωνία, π.χ. ο Αραμπατζίδης, ιδιοκτήτης της εταιρίας που αρνήθηκε την αφομοίωση, εξηγεί πώς και γιατί οι όροι για να μπουν στην Green Sea Network ήταν δυσβάσταχτοι και από οικονομικής και από ανθρωπιστικής πλευράς, ενώ η κυρά Ρηνιώ, η μάνα του Καράτσαλη παραπονιέται που ο Μπέης δεν κράτησε στη δουλειά μια γνωστή της γιατί αρνήθηκε να μετατραπεί η σύμβασή της από ιδιωτικού αορίστου χρόνου σε σύμβαση έργου. Ακόμα και ο συνεργάτης του Μπέη, ο δικηγόρος Δραγουμάνος αποστασιοποιείται κάποια στιγμή, λέγοντας ότι θα συμβάλλουν στο να θεμελιωθούν οι προϋποθέσεις για μια κοινωνία δούλων.

Την πιο εμπεριστατωμένη ωστόσο αντίθεση, που αναπτύσσεται διαλεκτικά και ολοκληρωμένα, προβάλλουν οι συνειδητοποιημένοι νεαροί. Μορφωμένοι αλλά και υποψιασμένοι-με όραμα να φτιάξουν έναν δημοκρατικό κοινωνικό συνεταιρισμό (βιβλιοπωλείο και κόμβο εναλλακτικής ηλεκτρονικής πληροφόρησης)- απέκτησαν πρόσβαση στα αρχεία της Green Sea Network και κατάλαβαν γρήγορα ότι είχαν να κάνουν με μια τράπεζα χρόνου, όχι από μια συνεταιριστική οπτική, αλλά από την εντελώς καπιταλιστική της πλευρά. Βασικά ο Στέφανος, που είναι και οικονομολόγος, το διατύπωσε πιο εύστοχα: πρόκειται για μαύρη αγορά χρόνου. Καθώς συμπληρώνουν κι αυτοί το δικό τους παζλ με τα στοιχεία που συλλέγουν, καταλήγουν σε απίστευτα συμπεράσματα που συνοψίζονται σε ολοκληρωμένο κείμενο που συνέταξε ο Στέφανος: Η ομάδα πακέτων ζωής συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα σύγχρονων κοτζαμπάσηδων, οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι τις τρέχουσες ιστορικές συνθήκες δημιούργησαν αυτό το αίσχος, στοχεύοντας στην πρόσθετη αύξηση του υπέρογκου πλούτου τους, εις βάρος των πολλών… Πόσο πιο ξεκάθαρα να εξηγήσει κανείς την υπεραξία που παράγεται από ανθρώπους που, λόγω ανάγκης,  πουλάνε όσο όσο τον χρόνο τους, και με οποιοδήποτε τίμημα; Όπως λέει (ή μάλλον σκέφτεται) και η Μαριλένα, την εξόργιζε ότι στόχος ήταν η γενιά της και οι ερχόμενες γενιές, στο όνομα μιας χρεοκοπημένης αντίληψης για την ανάπτυξη, που απλούστατα ήθελε να κάνει τους πλούσιους πλουσιότερου και τους φτωχούς φτωχότερους.

Είναι ξεκάθαρο λοιπόν ότι το βιβλίο αυτό, χωρίς να υστερεί σε τίποτα από τα αστυνομικά όσο αφορά τη δαιδαλώδη πλοκή, το μυστήριο, τους γρήγορους και έξυπνους διαλόγους, αποτελεί κι ένα πολύπλευρο σχόλιο-καταπέλτη απέναντι στο σύστημα, την κρίση, το σύγχρονο κατεστημένο. Μάλιστα προχωρά ακόμα πιο βαθιά στα αίτια του κοτζαμπασισμού, δια στόματος του πατέρα Μπέη, του Αραμπατζίδη, που ανήκουν στην προηγούμενη γενιά, τη «γενιά της αλλαγής». Ο πρώην βουλευτής Κώστας Μπέης, πατέρας του θύματος, έχει την άνεση να παραδεχτεί ότι η γενιά του έχει τη μεγαλύτερη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Ήταν την εποχή μετά τη μεταπολίτευση, όπου η πολιτική ήταν ο πλέον δυναμικός κλάδος της αγοράς. Ενώ ο ίδιος, μαζί με όλους τους δικούς του, ξεκίνησε με όνειρα να καταπολεμηθεί ο ενδημικός κοτζαμπασισμός, σύντομα αντιλήφθηκε ότι είχε να κάνει με τσανακογλύφτες και προύχοντες, που επεδίωκαν να δημιουργήσουν τις δικές τους συμμορίες, με στόχο τη νομή του κράτους και των παραδομών του. Παραδέχεται ότι αφομοιώθηκε, συνήθισε, «τα είχε κι αυτός μέσα του», όπως λέει χαρακτηριστικά. Η εξουσία ενδιαφέρεται για τη συντήρησή της, καταλήγει κυνικά, εξοργίζοντας τον Ριβέρη που ανταπαντά: Υπάρχει και η κοινωνία, η οποία έχει τις δικές της ανάγκες (…) η κοινωνία σάς δίνει την υπεραξία της και σεις τη μοιράζεστε μεταξύ σας. Αφού κοινωνικοποιήσετε τις ζημιές και ιδιωτικοποιήσετε τα κέρδη.

…γιατί μέσα σ’ όλο αυτό το πλήθος των ηρώων, ξεχωρίζει φυσικά ως κεντρικός ο ντετέκτιβ, και, όπως συνήθως συμβαίνει στα αστυνομικά/νουάρ, ο Πέτρος Ριβέρης φαίνεται να απηχεί ως alter ego την οπτική του συγγραφέα. Εραστής κι αυτός της λογοτεχνίας, καθοδηγείται από μια φράση και μια αφίσα του Τσίρκα σε μια βασική αποκάλυψη…  Πέρα όμως από την ιδεολογική συγκρότηση, ο συγγραφέας μόνο σ’ αυτόν παρουσιάζει και πιο ανάγλυφα τον βαθύτερο συναισθηματικό κόσμο, σε τρία σύντομα ιντερμέτζο («γονότυπο κάτοπτρο», «φαινότυπο κάτοπτρο», «ορμέμφυτο κάτοπτρο»). Λυρικά και μελαγχολικά, διαπερνούν την τραγωδία της ζωής του ανοίγοντας έναν εσωτερικό διάλογο με τη χώρα του υποσυνείδητου και φτάνοντας από την έσχατη απώλεια στην ωρίμανση.

Τέλος, δεν μπορώ να μην αναφερθώ στο σκοτεινό τίτλο του βιβλίου, στα «Μωρά της Αθηνάς», που είναι και οι πραγματικοί πρωταγωνιστές. Πρόκειται για τη γενιά αυτή των μορφωμένων και ανέργων, που γεννήθηκαν μέσα στην πλαστή ευημερία με όνειρα και προοπτικές, για να αντικρίσουν ένα κόσμο- φυλακή, πόρτες κλειστές και ελευθερία ανάπηρη. Είναι τα παιδιά της αντίστασης, της σοφίας, της γνώσης, απ’ όπου αφήνεται ένα παραθυράκι ότι θα έρθει η ελπίδα και για τα οποία ο Ιωαννίδης γράφει ένα ποίημα που έντεχνα εντάσσεται στη μέση του βιβλίου. Ένα ποίημα που τελειώνει με την πετυχημένη παράφραση του ποιήματος του Σεφέρη:

εμείς που μάθαμε να χάνουμε θα σας διδάξουμε στη μάχη

Χριστίνα Παπαγγελή 

---

[1] Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία ονομάζεται η περίοδος διακυβέρνησης του Ελληνικού κράτους από τη μεταπολίτευση (1974) μέχρι σήμερα και διαχωρίζεται ιστορικά από την περίοδο της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών (1967-1974). Θεωρείται τρίτη περίοδος της Ελληνικής Δημοκρατίας, με τη δεύτερη περίοδο να αφορά το πολιτικό καθεστώς της Ελλάδας από το 1924 ως το 1935 και ως πρώτη περίοδο τα χρόνια της επανάστασης του 1821 μέχρι την εγκαθίδρυσης της Βασιλείας του Όθωνα το 1832 (Wikipedia).