σέρρα / Η ψυχή του Πόντου, Γιάννης Καλπούζος

Στο επίπεδο του «Ιμαρέτ» και του «Εις ταν πόλιν» βρήκα το επίσης ιστορικό αυτό μυθιστόρημα του Καλπούζου, με ειδικό ενδιαφέρον την ιστορία του Πόντου από τον ξεριζωμό των Αρμενίων μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’60, και με επίκεντρο την περιοχή της Τραπεζούντας. Ο ίδιος συγγραφέας βέβαια δηλώνει πως «δε θεωρεί τα βιβλία του ιστορικά μυθιστορήματα, αλλά μυθιστορήματα σε ιστορικό φόντο. Ένα φόντο όμως κατακτημένο με επίμονη μελέτη που καταλήγει ως βιωματική εναπόθεση μέσα από τη μέθεξη του συγγραφέα με το θείο πυρ τη έμπνευσης», όπως επισημαίνεται από την Ευδοκία Φανερωμένου (http://www.bookia.gr/index.php?action=Suggestions&book=208909). 
Πράγματι, αν εξαιρέσουμε κάποιες αυτούσια ιστορικές-σύντομες-αφηγήσεις/παρεκβάσεις- απαραίτητες για την κατανόηση της υπόθεσης, η θυελλώδης πλοκή, που από βιωματική/προσωπική άποψη κρατά τον αναγνώστη σε αγωνία, συνυφαίνεται με τα ιστορικά γεγονότα. Για άλλη μια φορά επιβεβαιώνεται η ευκολία με την οποία ο συγγραφέας διαπλέκει ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία καθώς αφηγείται ουσιαστικά τη  ζωή του κεντρικού ήρωά του, στη συγκεκριμένη περίπτωση του δασκάλου Γαληνού Φιλονίδη. Οι διωγμοί, οι κακουχίες, οι μετακινήσεις πληθυσμών (Ρώσοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Έλληνες) στην περιοχή όπου διασταυρώνονται ουσιαστικά τρεις πολιτισμοί σε μια πολύ κρίσιμη ιστορική φάση (Ρωσική επανάσταση, Νεότουρκοι, Α΄ παγκόσμιος, Μικρασιατικός πόλεμος), δεν μπορεί παρά να σημαδεύει και τη ζωή των ηρώων με σημάδια ανεξίτηλα.

Έτσι, άλλοτε σε γ΄ ενικό και άλλοτε σε α΄ ενικό, ξεδιπλώνεται η ζωή του νεαρού Γαληνού Φιλονίδη, καταγόμενου από την Κρώμνη αλλά μόνιμου κατοίκου της Τραπεζούντας, ξεκινώντας από τον Ιούνιο του 2015, τότε που εξαπολύθηκαν οι μεγάλοι διωγμοί εναντίον  των Αρμενίων.  Μια  πανέμορφη μικρή Αρμένισσα που κρύβεται στο σπίτι του θα του ραγίσει κάθε βεβαιότητα και θα του αλλάξει τη ζωή, εφόσον σ’ όλη του τη ζωή από δω και μπρος θα διχάζεται συναισθηματικά ανάμεσα στην Ταλίν και τη Φιλάνθη, την αρραβωνιαστικιά του από την Ορντού που στη συνέχεια παντρεύεται και με την οποία θα κάνει δυο παιδιά. Οι ανακατατάξεις πληθυσμών στην περιοχή εκείνη από το 1915 και μετά (1916-18 ρωσική κατοχή του ανατολικού Πόντου με αποτέλεσμα πολλούς τουρκόφωνους μωαμεθανούς πρόσφυγες, αποχώρηση των Ρώσων με την Ρωσική επανάσταση, ανακατάληψη της πόλης από τους Τούρκους), δημιουργούν αστάθεια που φυσικά επηρεάζει την οικογένεια του Γαληνού και την τύχη της Ταλίν. Η Φιλάνθη, έγκυος στο πρώτο παιδί, μένει στην τουρκοκρατούμενη Ορντού και αποκόπτεται για χρόνια από τον Γαληνό, που παραμένει στην κατεχόμενη απ’ τους Ρώσους Τραπεζούντα χωρίς να γνωρίσει ούτε το φύλο του πρωτότοκου παιδιού του. Λεηλασίες, δολοφονίες, λιποταξίες, φρικαλεότητες Ελλήνων και Τούρκων, εκτοπίσεις, φυλακίσεις, εξορίες. Ο «λευκός» θάνατος (γνωρίζετε τι συμβούλεψε τους Τούρκους ο Γερμανός επιτελάρχης του οθωμανικού στρατού Λίμαν φον Σάντερς για ν’ αποκτήσουν συμπαγή ομοιογένεια; Να προβαίνουν σε εξορισμούς, ώστε οι παγωνιές του χειμώνα, οι βροχές, ο τύφος και η χολέρα ν’ αποδεκατίσουν τη μισητή ράτσα των Ελλήνων. Να μην μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει για άμεσες σφαγές) ξεκληρίζει την πατρική οικογένεια της Φιλάνθης, ενώ η τραγωδία κορυφώνεται στην αποβάθρα της Ορντού, όπου επαναλαμβάνεται η τραγωδία της Σμύρνης: χιλιάδες Έλληνες προσπαθούν να επιβιβαστούν στα πλοία για να μεταβιβαστούν στην Τραπεζούντα, φοβούμενοι την εκδίκηση των Τούρκων. Ο μικρός γιος του Γαληνού καταφέρνει να φτάσει στον πατέρα του, ενώ η Φιλάνθη μένει πίσω…

Το Φεβρουάριο του 1918 η Τραπεζούντα καταλήφθηκε και πάλι από τον τουρκικό στρατό και χιλιάδες Έλληνες Πόντιοι, φοβούμενοι τα αντίποινα, έφυγαν πρόσφυγες προς τις συνοριακές ρωσικές πόλεις και από εκεί αρκετοί κατέληξαν στην Ελλάδα. Η ανακατάληψη των εδαφών από την Τουρκία,  το ξέσπασμα της σοβιετικής επανάστασης τον Οκτώβριο του 1917, η άνοδος του κεμαλικού «Ένωση και Πρόοδος», το όραμα για ανεξάρτητο ποντιακό κράτος, οι αντιστασιακές ομάδες που φουντώνουν ξανανακατεύουν την τράπουλα… Ο συγγραφέας βάζει τους ήρωές του να είναι ενεργά μέλη της κοινωνίας, άλλοι στρατεύονται, άλλοι διαφωνούν έντονα για το ρόλο των Ρώσων και για το όραμα του κομμουνισμού, για τον εθνικισμό, για τον Βενιζέλο. Μέσα στο καζάνι που βράζει υπάρχουν και οι προσωπικές αντεκδικήσεις. Ο Γαληνός απειλείται από τον Τούρκο ρωσικής καταγωγής χωροφύλακα Χαμζά Χαφίζ (σ’ όλο το βιβλίο εκπροσωπεί την εκδικητική απειλή) που κεραυνοβολήθηκε από την Ταλίν και τον παρακολουθεί μυστικά. Οι υποχρεωτικές μετακινήσεις γίνονται ανελέητοι διωγμοί, ενώ τον Οκτώβρη του 1921 οι τουρκικές αρχές εκδίδουν απόφαση για τους Έλληνες να εξοριστούν στην ενδοχώρα.

Στην εξαντλητική πορεία προς την ενδοχώρα (Ερζερούμ), η οικογένεια με τα δυο παιδιά και πάλι χωρίζεται με βάναυσο τρόπο (ο Γαληνός κρατά τον γιο του Όμηρο), ενώ η πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση του Γαληνού με τον εκδικητικό Χαμζά Χαφίζ «χαρίζει» στον αναγνώστη τις πιο σκληρές σελίδες του βιβλίου. Ο φρικτός θάνατος του Όμηρου καταρρακώνει τον Γαληνό που στη συνέχεια, μαζί με τον στρατευμένο αδερφό του Νικηφόρο ορκίζεται να εκδικηθεί και προσχωρεί σε επαναστατική ομάδα. Σαν ένας σύγχρονος Οδυσσέας περνά με τον αδερφό του κρυφά από τα πάτρια εδάφη (Κρώμνη) χαιρετώντας την πατρική οικογένεια. Εκεί, στο γλέντι της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης, ο Νικηφόρος με άλλους τρεις αντάρτες τραβά το χορό, την εντυπωσιακή «σέρρα» (ταίριαζαν οι βηματισμοί τους με το άγριο των βουνών, το άγριο της ζωής τους και με τα πολεμικά τεχνάσματα που παρίστανε ο πυρρίχιος, ο αρχαίος χορός, κι ας μη βαστούσαν ασπίδες και δόρατα. Επίθεση, άμυνα, παραφύλαξη, απειλή, οπισθοχώρηση, ελιγμό, κάλυψη, όλα τα περιέκλειε ο χορός τους). Η σκηνή λειτουργεί σαν ένα σύντομο στάσιμο, στα καταιγιστικά γεγονότα που ακολουθούν…

Ντυμένοι… Κούρδοι οι αντάρτες μαθαίνουν για τη μικρασιατική καταστροφή. Ο Γαληνός με επεισοδιακό τρόπο καταφεύγει στην Σουχούμ, στην Αμπχαζία (όπου το ελληνικό στοιχείο άνθιζε), και ορίζεται δάσκαλος σ’ ένα χωριό. Παρακολουθώντας τα  15 χρόνια της ζωής που έζησε ο ήρωας στην περιοχή, μαθαίνουμε και για την τύχη της ρωσικής Αμπχαζίας -έμμεσα και της κομμουνιστικής Ρωσίας- όλα αυτά τα χρόνια: τις γενναίες προσπάθειες του τοπικού ηγέτη Λακόμπα (που δολοφονήθηκε αργότερα από τον Μπέρια) να σώσει την Αμπχαζία από τις βλέψεις των Γεωργιανών˙ την αντικατάσταση της GPU από την τρομερή NKVD. Τον θάνατο του Λένιν, την πολιτική του Στάλιν, την εκτέλεση των Ζηνόβιεφ και Καμένεφ (και όχι μόνο), τους εκτοπισμούς και τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν, τον θάνατο του «βλογιοκομμένου» (Στάλιν) και τον απόηχό του. Κι ο ίδιος ο Γαληνός θα απολυθεί από δάσκαλος, θα πάρει μέρος σε μυστική αποστολή, θα κατηγορηθεί για συνωμοσία και με τις μαζικές διώξεις των Ελλήνων θα τον στείλουν σε σοβχόζ στο Παχτά Αράλ του Καζακστάν για πολλά χρόνια. Εκεί ξεκίνησε μια διαφορετική ζωή, ενώ για την Ελλάδα θα ταξιδέψει  με την νόμιμη γυναίκα του το 1957 πια.

Εξίσου  περιπετειώδης είναι και η συναισθηματική ζωή του ήρωα όσο αφορά τις δυο μοιραίες γυναίκες που αγαπά. Ο μεγάλος έρωτάς του βέβαια παραμένει η Ταλίν, που επιδεικνύει ιδιαίτερο ήθος και καρτερία (η αλήθεια μου ταυτίζεται με τη βαθιά αγάπη. Δε σχεδιάζει κι ας ποθεί. Καταλαγιάζει και την προσδοκία. Ανατέλλει δίχως να ξανοίγεται κανένας ορίζοντας μπροστά της./η αγάπη λυτρώνει από μόνη της).  Ίσως το παράκανε ο συγγραφέας στις συμπτώσεις, τους αποχωρισμούς, τις αναγνωρίσεις… Δεν θα αναφερθώ όμως στην τελική έκβαση, για να μη χαλάσω την αγωνία σε όσος διαβάζουν αυτήν την ανάρτηση (αν και συνήθως απευθύνεται σε όσους έχουν διαβάσει το βιβλίο). Υπάρχουν πολλές ανατροπές, η περιγραφή τους είναι αρκετά αληθοφανής, αλλά συνολικά αγγίζει τα όρια της υπερβολής… Απ’ την άλλη, πολλές φορές έχουμε δει την πραγματικότητα να υπερβαίνει κάθε φαντασία, και οι συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες ευνοούσαν απίστευτες ιστορίες (όπως το να χάνεται κανείς από τον σύντροφό του δεκαετίες και να τον ξανασυναντά απροσδόκητα). Το δε τέλος του βιβλίου επιφυλάσσει στον αναγνώστη μια πολύ μεγάλη έκπληξη.

Τέλος, νομίζω ότι ο συγγραφέας κράτησε καλές ισορροπίες όσο αφορά τα ιδεολογικά ζητήματα -κυρίως το περίφημο ζήτημα της «γενοκτονίας» των Ποντίων και τη στάση απέναντι στο σταλινικό καθεστώς. Δεν αναφέρεται πουθενά η λέξη «γενοκτονία», συνάδοντας με την επιστημονικά τεκμηριωμένη άποψη ότι, παρόλο που οι εκτοπισμοί ήταν ανελέητοι, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτόν τον ιστορικό όρο για τον διωγμό των Ποντίων (http://www.efsyn.gr/arthro/genoktonies-kai-genoktonologoi). Βέβαια το θέμα του βιβλίου αφύπνισε κάποιους πατριώτες που θέλουν να εκμεταλλευτούν το μυθιστόρημα για να προπαγανδίσουν τις «ανιστόρητες» κατά τη γνώμη μου απόψεις τους (βλ (http://www.presspublica.gr/%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%83-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%B6%CE%BF%CF%83-%CF%83%CE%AD%CF%81%CF%81%CE%B1-%CE%B7-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CF%8C), αλλά κάπως  προβληματικές είναι πάνω σ’ αυτό το θέμα και οι απαντήσεις του συγγραφέα στην ίδια συνέντευξη.

Στο μυθιστόρημα ο συγγραφέας δεν αποσιωπά επίμαχα θέματα της επικαιρότητας (π.χ. για την απλοποίηση της γλώσσας, ή για την απόβαση των Ελλήνων στην Κριμαία επί Βενιζέλου), αντίθετα βάζει τους ήρωές του να διαλέγονται έντονα˙ υπαινίσσεται εμμέσως πλην σαφώς ότι και οι Έλληνες όπως κι όλες οι εθνότητες διέπραξαν φρικαλεότητες. Ο Γαληνός μιλά για τον εθνικισμό και το ρόλο του στην εξόντωση των φυλών αλλά διατυπώνεται και η «άλλη άποψη», ότι το έθνος είναι «κατασκευή» (δεν χύνονταν ωκεανοί αίματος και προτού φανούν τα έθνη και τα κράτη;). Στους διαλόγους περί  κομμουνιστικής θεωρίας προβάλλεται εντονότερα η αμφισβήτηση, όσο αφορά δε την επιβολή του κομμουνιστικού καθεστώτος, οι ήρωες βιώνουν όλα τα βήματα του σοβιετικού κράτους (φυσικά οι ακρότητες το σταλινισμού είναι σήμερα ιστορικό γεγονός), διαλέγονται και διχάζονται καθώς η Ιστορία έχει άγνωστη γι’ αυτούς έκβαση -πράγμα από μόνο του πολύ ενδιαφέρον.

Κρατώντας λοιπόν ίσες αποστάσεις από ιδεολογικές τοποθετήσεις, το «σέρρα» είναι ένα μυθιστόρημα όπου ζωντανεύει με λεπτομέρειες μια δύσκολη ιστορική εποχή σε όλες τις διαστάσεις της καθημερινότητας, χαρίζοντας στον αναγνώστη γνώσεις, αγωνία, και κυρίως... απόλαυση!

Χριστίνα Παπαγγελή