Η πέτρινη γυναίκα, Tariq Ali

Σαγηνευτικό το γράψιμο του πολιτικού στοχαστή και μυθιστοριογράφου Tariq Ali από την πρώτη κιόλας σελίδα: «Οι μύθοι πάντα συσκοτίζουν την αλήθεια όσον αφορά τις οικογενειακές ιστορίες». Μια οικογενειακή ιστορία λοιπόν, με τους μύθους της, τα μυστήριά της, τους ήρωές της και τις μικρές τραγωδίες. Εικόνες, μυρωδιές, ιστορίες, στοχασμός και συναισθήματα συνυφαίνονται αβίαστα, με μεγάλη παραστατικότητα κι ευαισθησία. Είναι το τρίτο μυθιστόρημα της πενταλογίας με θέμα το Ισλάμ (υποθέτω με άλλους ήρωες κάθε φορά), και το πρώτο που έφτασε στα χέρια μου.

Βρισκόμαστε στην Οθωμανική αυτοκρατορία του τέλους του 19ου αι., σ’ ένα απομακρυσμένο προάστιο της Κων/λης όπου είχε εξοριστεί  λόγω δυσμένειας ο προπάππος της Νιλοφέρ, της πρωταγωνίστριας και αφηγήτριας του βιβλίου. Μέσα από τις οικογενειακές σχέσεις αυτής της διακεκριμένης και μορφωμένης οικογένειας Οθωμανών, που καθορίζονται βέβαια από τους νόμους του Ισλάμ, βλέπουμε πώς παρακμάζει η  αυτοκρατορία και πώς ωριμάζουν οι συνθήκες  στην πορεία προς τον εκσυγχρονισμό, που επέβαλε λίγα χρόνια αργότερα ο Κεμάλ.

Η όμορφη Νιλοφέρ επιστρέφει μετά από χρόνια στο πατρικό σπίτι συνοδευόμενη από το πρώτο της παιδί, τον Ορχάν. Οι σχέσεις της με τον πατέρα της είναι διαταραγμένες, όχι μόνο γιατί την έχει αποκηρύξει επειδή παντρεύτηκε   Έλληνα σχολικό επιθεωρητή κατά παράβαση της επιθυμίας του, αλλά κι επειδή ήταν ανέκαθεν αυταρχικός(είχα επιδιώξει να φύγω από το σπίτι, αλλά με τους όρους μου. Η απόφαση του πατέρα να με αποκηρύξει στάθηκε αληθινό πλήγμα. Τον μισούσα. Μισούσα τη στενοκεφαλιά του. Μισούσα τη συμπεριφορά του απέναντι στα αδέρφια μου). Έτσι, στην επιστροφή της,  παρακολουθούμε την πορεία των αναμνήσεων, τα νοσταλγικά βήματα αλλά και τις πιο εσωτερικές της σκέψεις καθώς αντικρίζει πρόσωπα και τοπία αγαπημένα μετά από τόσο καιρό. Μύθοι παλιοί, ιστορίες  αγαπημένων προσώπων, θρύλοι και μικρές προσωπικές τραγωδίες συμπληρώνουν το σκηνικό. Αφηγηματικό εύρημα είναι η «Πέτρινη γυναίκα»,  ένας μεγάλος βράχος της περιοχής που έχει τη μορφή γυναίκας, όπου εξομολογούνται οι ήρωες τα μυστικά τους, δίνοντας στον αναγνώστη καταπληκτικές αναδρομικές  ιστορίες που είναι αυτοτελείς.

Το ερωτικό πάθος είναι ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε πολλές παραλλαγές, και μάλιστα στο παραμυθιακό χρώμα της ανατολής. Μέσα από τον έρωτά τους διαγράφονται οι ήρωες, μερικοί από τους οποίους είναι  πολύ συμπαθητικοί. Ο πασάς Ισκαντέρ, ο αυταρχικός πατέρας, θρηνεί ακόμα την πρώτη του γυναίκα αποκαλύπτοντας  ένα καινούριο πρόσωπο στη Νιλοφέρ.  Η μητέρα της από την άλλη, θυμάται ακόμα έντονα τον έρωτά της με τον Σουλεϊμάν, τον αληθινό πατέρα της Νιλοφέρ, που την εγκατέλειψε ανεξήγητα. Μα και η ίδια η Νιλοφέρ έλκεται από τον Σελίμ, ενώ ο Ντιμίτρι, ο πατέρας των παιδιών της, της είναι αδιάφορος.  Ο Αρμένιος υπηρέτης Πετροσιάν, ο αδερφός Σαλμάν κι άλλοι έχουν ανάλογες ιστορίες. Ο λυρισμός του Tariq Ali στις ερωτικές στιγμές έχει κάτι το μοναδικό:

Ο Σουλεϊμάν ήταν ο πρώτος και ο τελευταίος άνθρωπος που με ρώτησε τι γύρευα από τη ζωή. Δεν γέλασε όταν του εξομολογήθηκα τις πιο μύχιες φαντασιώσεις μου. Όταν είπα πως ήθελα να γράψω μυθιστορήματα όπως ο Μπαλζάκ, αυτός με ενθάρρυνε. Άκουγε με προσοχή ό, τι έλεγα. Δεν επιχείρησε ποτέ να μου επιβάλει τη θέλησή του –άσε που ακόμα κι αν προσπαθούσε, δεν θα πετύχαινε τίποτα. Κάτι τέτοιες στιγμές, είναι αρκετό να αγαπάς απλώς τη ζωή. Όλα τα άλλα έρχονται μόνα τους, έτσι τουλάχιστον φανταζόμουν.

Και από την εξομολόγηση του Σαλμάν στην Πέτρινη Γυναίκα:

Δεν αντέχω να ξαναζήσω την εμπειρία, έστω και για χάρη σου, Πέτρινη γυναίκα. Ορισμένες λεπτομέρειες είναι τόσο αγνές και γλυκές, που μου φέρνουν κλάματα. Αν σου μιλούσα, θα παρέλυα ξανά από αδυναμία, θα την αγαπούσα απ την αρχή κι όλα θα πήγαιναν χαμένα. Θα’ ταν σα να πέφτω στην άβυσσο, δίχως ποτέ να φτάνω στον πυθμένα- και δεν υπάρχει χειρότερος βραχνάς.

Αυτό ωστόσο που έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον (για τον έλληνα ιδιαίτερα, που η επίσημη ιστορία του συσκοτίζει τον πολιτισμό των Οθωμανών), είναι πτυχές της ισλαμικής ιστορίας που δεν είναι και πολύ γνωστές. Ομηρικές διαφωνίες, π.χ., για το ρόλο των Αββασιδών και των Ομμεϋαδών στην ιστορία του ισλάμ (όσο κι αν κοροϊδεύεις, δεν γίνεται να ανυψώσεις την έριδα μεταξύ Ομμεϋαδών και Αββασιδών σε παγκόσμια πνευματική διαμάχη).  Η ανάγλυφη παρουσίαση μιας ολόκληρης κοινωνίας που μετασχηματίζεται για να εκσυγχρονιστεί, με όλες τις επιφυλάξεις απέναντι στις νεωτερικές δυνάμεις που εκπροσωπούνται από την Επιτροπή Ένωσης  και Προόδου, δηλαδή της μυστικής οργάνωσης αξιωματικών που οδήγησαν στο κόμμα των Νεότουρκων του Κεμάλ.

- Πιστεύω ότι η αποτυχία μας να εκσυγχρονιστούμε στις αρχές αυτού του αιώνα οφείλεται στην άρνησή μας να δεχτούμε την τυπογραφία και άλλες εφευρέσεις από τη Βρετανία και τη Γαλλία. Θα μπορούσε ο βαρόνος να μας εξηγήσει γιατί περιφρονεί τον Κύκλο του Δικαίου; διδαχτήκαμε τη χρησιμότητά του όταν μυηθήκαμε στην τέχνη της διακυβέρνησης της χώρας. Δεν βλέπω τίποτα επιλήψιμο στην πολιτική θεωρία που επικρατούσε επί αιώνες στην αυτοκρατορία μας. Είναι απείρως προτιμότερη από τη δημοκρατία που ανέχεται ο Μπίσμαρκ.

- Αυτός ο κύκλος του Δικαίου που λατρεύετε εσείς οι Οθωμανοί , στηρίχτηκε σε σαθρά θεμέλια, Ισκαντέρ Πασά. Στόχος του δεν ήταν η λύση των προβλημάτων, αλλά η δημιουργία εντυπώσεων. Πρόσεξε πώς ηχεί, βαριά και παρατεταμένα-σαν τα κανόνια του Μωάμεθ του Πορθητή έξω απ την Κωνσταντινούπολη. Δεν υφίσταται ανώτατη εξουσία χωρίς στρατό, στρατό χωρίς πλούτο, πλούτος χωρίς αφοσιωμένους υπήκοους, αφοσιωμένοι υπήκοοι δίχως δικαιοσύνη, δικαιοσύνη χωρίς αρμονία επί της γης, αρμονία χωρίς κράτος, κράτος χωρίς δίχως νόμο, επιβολή του νόμου δίχως ανώτατη εξουσία, ανώτατη εξουσία δίχως σουλτάνο ή χαλίφη. Αυτός ο κύκλος έχει ένα ολέθριο ψεγάδι, βασίζεται στο ντεβσιρμέ (παιδομάζωμα). (…) Είναι επικίνδυνο να φανταζόμαστε ότι μια ομάδα δίχως δεσμούς αίματος, συντροφικής αλληλεγγύης ή κοινωνικής τάξης θα παραμείνει πιστή στην ανώτατη εξουσία. Η κοινή εκπαίδευση είναι καλή για τη δημιουργία των Γάλλων σεφ, αλλά όχι για τη δημιουργία ισχυρού κράτους.

Εξίσου ενδιαφέρον έχει και το πώς συζητούν οι μορφωμένοι Οθωμανοί (όπως ο πατέρας της Νιλοφέρ, ο Ισκαντέρ πασάς, που έχει βιβλία ανυπολόγιστης αξίας, γαλλικά, γερμανικά, αραβικά, περσικά και τουρκικά) για τους μεγάλους στοχαστές της δύσης, όπως για τον Αύγουστο Κοντ, τον Χέγκελ, τον Μακιαβέλι ή για μεγάλες καλλιτεχνικές προσωπικότητες, όπως ο Βάγκνερ. Συζητούν ας πούμε για τη θρησκεία, με εντυπωσιακά ορθολογικό τρόπο (η θρησκεία μας δε φτιάχτηκε για τους παπάδες και τους καλογέρους. Θα μπορούσαν να παντρευτούν χωρίς προσευχή, η οποία καθιερώθηκε πολύ αργότερα. Αυτά τα πράγματα επινοήθηκαν για να συναγωνιστούμε τους χριστιανούς. Αφού αυτοί είχαν ιερείς, χρειαζόμαστε κι εμείς τους δικούς μας. Στη θρησκεία μας δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ πνευματικού και εγκόσμιου).

Οι ιστορικές αναφορές φτάνουν αναδρομικά μέχρι το 1870, στην Παρισινή Κομμούνα, ένα γεγονός που έζησε ο Ισκαντέρ πασά, έχει προβληματίσει και μπολιάσει τη σκέψη του, όπως φαίνεται από το ημερολόγιό του, το οποίο διαβάζει ο Σαλμάν κι εντυπωσιάζεται (κάπως έτσι θα πρέπει να ήταν στα 1789. Τι παράξενο αλήθεια∙ οι άνθρωποι αυτοί διαθέτουν μια ενστικτώδη αίσθηση της ιστορίας τους). Ο δε Χασάν το βαλε σκοπό να οργανώσει μια Κομμούνα στην Ισταμπούλ. Το πρόβλημα δε βρισκόταν στο ότι θα αντέγραφε μια ήττα, αλλά στο ότι ο λαός της Ισταμπούλ εξακολουθούσε να είναι μανιωδώς προσκολλημένος στα αναθεματισμένα τα τζαμιά. Οι Παριζιάνοι, χάρη στο 1789, είχαν θεραπευτεί από την ασθένεια αυτή. Ήταν φανατικοί πολέμιοι του κλήρου.

Θύμα του πολιτικού φανατισμού ήταν η δολοφονία του Ντιμίτρι, του Έλληνα άντρα της Νιλοφέρ, που βρισκόταν στο Ικόνιο, όσο εκείνη είχε επιστρέψει στα πάτρια εδάφη. Οι υποκινητές ενεργούσαν υπό την επιρροή των Νεότουρκων, που θεωρούσαν όλους τους Έλληνες πράκτορες των Γάλλων, των Βρετανών, των Ρώσων (τα αποβράσματα της πόλης, που κυκλοφορούν με την αμφίεση των Νεότουρκων, διατείνονται πως υποστηρίζουν τη μεταρρύθμιση και τις σύγχρονες ιδέες.  Στην πραγματικότητα είναι κοινοί εγκληματίες, οι οποίοι επιθυμούν να καταλάβουν τα σπίτια μας και να βελτιώσουν την κοινωνική τους θέση, λέει ο ίδιος). Ο Ντιμίτρι, γνωρίζοντας ότι η γυναίκα του Νιλοφέρ  έχει απομακρυνθεί συναισθηματικά (εγώ ήμουν ο βάτραχος που παρέμεινε βάτραχος κι εσύ ήσουν ανέκαθεν μια πριγκίπισα) και προαισθανόμενος τη δολοφονία του του, ουσιαστικά, όπως λέει και η Νιλοφέρ, «αφήνεται να πεθάνει». Η ζωή του ήταν βουτηγμένη στη θλίψη, κι ήταν ανώφελο να βασανίζεται, εφόσον χάθηκε η ελπίδα. Όπως γράφει κι ο ίδιος στην τελευταία επιστολή που της έγραψε πριν τον σκοτώσουν, 

Η άρνησή μου να υποταχτώ, ήταν πράξη πολιτική. Πες στον Ορχάν και την Εμινέ ότι λυπάμαι, αλλά, πραγματικά, για μένα δεν υπάρχει άλλος δρόμος. 

Χριστίνα Παπαγγελή