Ναφιζί Αζάρ, Διαβάζοντας τη Λολίτα στην Τεχεράνη

Ο τίτλος δεν προδιαθέτει ιδιαίτερα, αλλά αμέσως το βιβλίο, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, διαψεύδει αυτή την εντύπωση. Πρόκειται για τις εμπειρίες μιας καθηγήτριας αγγλικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης, η οποία περιγράφει την κατάσταση στο Ιράν πριν από την «Επανάσταση» του Χομεϊνί και κατά τη διάρκεια της επικράτησής του.
Γραμμένο μ’ ευαισθησία, με παράλληλες «εσωτερικές περιπέτειες» στη σχέση της καθηγήτριας και των φοιτητών/τριών με τη λογοτεχνία, δηλαδή με συγκεκριμένα μυθιστορήματα που τους διαμορφώνουν σιγά-σιγά τη συνείδησή τους και την αντίληψή τους για τον κόσμο. Η εμπνευσμένη Nafisi, καταφέρνει, μέσα στην άκρως καταπιεσμένη Περσία, να οργανώσει ένα μάθημα λογοτεχνίας σε κοπέλες –κυρίως- και να τους διδάσκει ανατρεπτικές (για το καθεστώς του Χομεϊνί) ιδέες, μ’ έμμεσο και βιωματικό τρόπο.
(σελ.46):
Αποφάσισα να παίξω στην τάξη ένα μικρό παιχνίδι, να δοκιμάσω την περιέργειά τους. Στις εξετάσεις του τριμήνου, μια από τις ερωτήσεις ήταν: «Εξηγήστε τη σημασία της λέξης ‘υψιλάμπα΄ στα πλαίσια του έργου «Πρόσκληση σ’ έναν αποκεφαλισμό» του Ναμπόκοφ (…). Εγώ συνέδεσα το υψιλάμπα με την απίθανη χαρά ενός μετέωροτ άλματος. Η Γιασίπου έδειχνε ενθουσιασμένη χωρίς ιδιαίτερο λόγο, φώναξε ότι πάντα πίστευε πως επρόκειτο για το όνομα κάποιου χορού – ξέρετε, «Έλα, μωρό μου, αυτό το Υπσιλάμπα είναι μόνο για μας (…). Η Μανά είπε ότι το υψιλάμπα έφερνε στο νου της την εικόνα ενός μικρού ασημένιου ψαριού κ.λ.π. κ.λ.π.
Έτσι, το υψιλάμπα αποτέλεσε το τμήμα ενός αρχείου κωδικοποιημένων λέξεων και εκφράσεων, ενός αρχείου που διαρκώς μεγάλωνε, μέχρι που φτάσαμε να δημιουργήσουμε μια μυστική γλώσσα εντελώς δική μας. Η λέξη εκείνη έγινε σύμβολο, ένδειξη της απροσδιόριστης χαράς, του μυρμηγκιάσματος στη ραχοκοκαλιά, που ο Ναμπόκοφ περίμενε να αισθάνονται οι αναγνώστες του διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό έργο. Αυτή ήταν η αίσθηση που ξεχώριζε τους καλούς αναγνώστες, όπως τους αποκαλούσε, από τους συνηθισμένους. Έγινε, επίσης, ο κωδικός πρόσβασης που άνοιγε τη μυστική σπηλιά της μνήμης.
Η Ναφιζί ενσωματώνει στην κυρίως αφήγηση (όπου πρωταγωνιστεί η ίδια και οι μαθήτριές της) τα λογοτεχνικά έργα που διαβάζουν, μ’ ένεν καθαρά αριστουργηματικό τρόπο. Στις σελίδες 68-69 απαντά στο ερώτημα: «Γιατί τη Λολίτα;». Κάνει μια κατατοπιστική (για τον ανίδεο αναγνώστη) αναφορά για το τι είναι η Λολίτα, για να καταλήξει:
Όπως και οι μαθήτριές μου, η Λ. αντιλαμβάνεται το παρελθόν της όχι σαν απώλεια, αλλά μάλλον σαν έλλειψη, και, όπως και οι μαθητές μου, γίνεται πλάσμα της φαντασίας κάποιου άλλου. Κάποια στιγμή, η αλήθεια του παρελθόντος του Ιράν έγινε τόσο επουσιώδης για κείνους που το οικειοποιήθηκαν όσο και η αλήθεια της Λ. για τον Χάμπερτ. Έγινε επουσιώδης κατά κάποιο τρόπο που η αλήθεια της Λ., οι επιθυμίες και η ζωή της πρέπει να άσουν το χρώμα τους μπροστά στην εμμονή του Χάμπερτ να κάνει ερωμένη του ένα απείθαρχο δωδεκάχρονο κορίτσι.
(…) Έτσι κατάλαβα εγώ τη Λ. Ξανά και ξανά, καθώς αναλύαμε το έργο σε κείνη την τάξη, οι συζητήσεις μας χρωματίζονταν από τις κρυμμένες προσωπικές λύπες και χαρές των μαθητών μου. Όπως το δάκρυ λεκιάζει ένα γράμμα, έτσι και η εισβολή μέσα στο κρυμμένο και στο προσωπικό σκίαζε όλες τις συζητήσεις μας για τον Ναμπόκοφ. Και, όλο και πιο πολύ, εγώ σκεφτόμουν την πεταλούδα- τελικά, αυτό που μας έδενε τόσο στενά ήταν εκείνη η διεστραμμένη οικειότητα μεταξύ θύτη και θύματος.
Μπαίνουμε, μέσα από την «εσωτερική’ αυτή αφήγηση, στην καρδιά του ιρανικού φονταμενταλισμού, για να παρακολουθήσουμε τα φτερουγίσματα ελεύθερων ψυχών-γνωρίζουμε ακόμα εκ των έσω έναν πολιτισμό τόσο διαφορετικό, μια οπτική γωνία του δικού μας κόσμου τόσο αλλιώτικη αλλά και τόσο οικεία.
Σελ. 120:
Ήμασταν όλες θύματα του αυταρχικού χαρακτήρα ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, που εισέβαλλε διαρκώς στις πιο ιδιωτικές γωνιές της ζωής μας, για να μας επιβάλει τις άτεγκτες φαντασιώσεις του. Αυτός ήταν ο νόμος του Ισλάμ; Τι αναμνήσεις φτιάχναμε για τα παιδιά μας; αυτή η συνεχής προσβολή της προσωπικότητας, αυτή η μόνιμη έλλειψη καλοσύνης ήταν που με τρόμαζαν περισσότερο.
Η μυθιστορηματική προσέγγιση, δηλαδή η περιγραφή της ωρίμανσης των μαθητών μέσα απ’ τα μυθιστορήματα της αμερικάνικής και της αγγλικής λογοτεχνίας, συμπλέκονται και συνδέονται με τους μαθητές και τις μαθήτριες της Αζάρ. Περιστατικά από την όλο και περισσότερο πιεσμένη τους ζωή τους συγκλονίζουν και παίρνουν δύναμη από τη λογοτεχνία, φωτίζοντάς τη από μια διαφορετική (τόσο διαφορετική από τη δική μας!!) οπτική γωνία. Περιστατικά καθημερινά, ανήκουστα για τον δικό μας τρόπο ζωής (π.χ. σύλληψη και κράτηση για δυο μερόνυχτα έξι κοριτσιών, προσπάθειες για ενοχοποίησή τους, έλεγχος αν είναι παρθένες ( μπροστά σε φοιτήτριες!)- δυο φορές μάλιστα, δηλώσεις μετανοίας, μαστιγώσεις κ.λ.π. ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟ, (ούτε καν πολιτικό!!).
Στο Ιράν μια παράξενη απόσταση καθόριζε τις σχέσεις μας με αυτές τις καθημερινές ταπεινώσεις και ωμότητες. Εκεί μιλούσαμε σαν τα γεγονότα να μη μας αφορούσαν• σαν σχιζοφρενείς, προσπαθούσαμε να κρατήσουμε τους εαυτούς μας μακριά από κείνο τον άλλον εαυτό, τον τόσο οικείο και μαζί τόσο ξένο.
Παρακάτω, με αφορμή την «Πρόσκληση σ’ έναν αποκεφαλισμό» του Ναμπόκοφ:
Το χειρότερο έγκλημα που διαπράττουν τα ολοκληρωτικά μυαλά είναι ότι υποχρεώνουν τους πολίτες, συμπεριλαμβανομένων και των θυμάτων τους να γίνονται συνένοχοι στα εγκλήματά τους, (βλ. και «Το μηδέν και το άπειρο» του Άρθουρ Καίστλερ). Το να χορεύεις με το δεσμοφύλακά σου, το να συμμετέχεις στην εκτέλεσή σου, είναι μια πράξη απόλυτης αποκτήνωσης.
Πέρα από το κοινωνικό και ιστορικό ενδιαφέρον, η Αζάρ Ναφιζί αγγίζει και θέματα καθαρά φιλολογικά/λογοτεχνικά, προχωρά σε βάθος στην ουσία της λογοτεχνίας:
«Το μυθιστόρημα δεν είναι αλληγορία, είπα καθώς έφτανε στο τέλος. Είναι η αισθησιακή εμπειρία ενός άλλου κόσμου. Εάν δεν μπείτε σ’ αυτόν τον κόσμο, εάν δεν κρατήσετε την αναπνοή σας με τους χαρακτήρες, εάν δεν ταυτιστείτε με το πεπρωμένο τους, δε θα μπορέσετε να βιώσετε τα συναισθήματά τους, και η συναισθηματική συμμετοχή βρίσκεται στην καρδιά του μυθιστορήματος. Έτσι διαβάζεται ένα μυθιστόρημα: εισπνέουμε την εμπειρία. Αρχίστε λοιπόν να εισπνέετε».
Φαίνεται ότι και στην πραγματική της ζωή η Αζάρ Ναφίζι είναι πολύ ευρηματική και εμπνευσμένη ως καθηγήτρια. Όταν δίδασκε στο Πανεπιστήμιο, (πριν δηλαδή παραιτηθεί), υπήρχαν φυσικά φονταμενταλιστές φοιτητές που αντιδρούσαν στην «ανηθικότητα της αμερικανικής κουλτούρας». Με αφορμή την καταγγελία ενός φοιτητή εναντίον του …Great
Gatsby (!), (γιατί ήταν ανήθικο, γιατί έδινε λάθος πρότυπα στους φοιτητές και δηλητηρίαζε το μυαλό τους κ.λ.π.) σκαρφίστηκε να στήσει δίκη στο πανεπιστήμιο με εισαγγελέα, συνήγορο υπεράσπισης κ.λ.π. (Στο κάτω-κάτω, δεν επρόκειτο απλά για την υπεράσπιση του Γκάτσμπυ, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να προσεγγίζουμε συνολικά τη λογοτεχνία- και, κατ’ επέκταση, την πραγματικότητα). Ό,τι διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της δίκης έχει μεγάλο ενδιαφέρον, είναι ουσιαστικό, βαθύ, αβίαστο και με μια δόση χιούμορ. Αποκορύφωμα τα λόγια της συνηγόρου υπεράσπισης, Ζαρίν, στη σελίδα 225:
Μήπως όλοι όσοι διάβαζαν Στάινμπεκ έκαναν απεργία ή κατευθύνονταν προς τα δυτικά; Μήπως το’ ριχναν στο κυνήγι της φάλαινας όταν διάβαζαν Μέλβιλ; Δεν είναι οι άνθρωποι λίγο πιο σύνθετοι απ’ αυτό; Και είναι οι επαναστάτες κενοί προσ. συναισθημάτων και συγκινήσεων; Ποτέ δεν ερωτεύονται και δεν απολαμβάνουν την ομορφιά; Πρόκειται για εκληκτικό βιβλίο. Σε κάνει να εκτιμάς τα όνειρά σου, αλλά και να δυσπιστείς απέναντί τους. Σε διδάσκει να ψάχνεις για την ακεραιότητα σε ασυνήθιστα μέρη.
Το καθεστώς του Αγιατολάχ σκληραίνει, οι περιορισμοί- ιδιαίτερα των γυναικών- κλιμακώνονται και, προς το τέλος του βιβλίου οι πολιτικές αναφορές πληθαίνουν. Γίνεται πόλεμος με το Ιράκ, η Ναφιζί χάνει τη δουλειά της, τέλος αποφασίζει με τον άντρα της να φύγουν από τη χώρα (η κατάσταση πια έχει φτάσει στο απροχώρητο).
Ωραίο το τέλος (σελ. 539):
Έχω μια επανερχόμενη φαντασίωση, ότι έχει προστεθεί ένα ακόμη άρθρο στη Χάρτα των Ανθρ. Δικαιωμάτων: αφορά το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης στη φαντασία (…)
επιμέλεια: Παπαγγελή Χριστίνα